1. Aragonese (
Chiesa-Tabarroni Mon.).
Mon. I xi 12 Sed Monarcha non habet quod possit optare: sua nanque iurisdictio terminatur Occeano solum: quod non contingit principibus aliis, quorum principatus ad alios terminantur, ut puta regis Castelle ad illum qui regis Aragonum.
Mon. 1
Aragonum, Mon. I xi 12
rex Aragonum: Mon. I xi 12
Hapax nel lat. dantesco. L'etnonimo, non att. nel lat. class. e tardoant., sembra trovare le sue prime testimonianze all'interno di opere del XII sec. Varie sono le forme in cui sono indicati gli abitanti dell'Aragona: il DMLBS (s.v.
Arrago), per es., registra
Arrago,
Arragonius,
Arragonicus e
Arragonensis. Allo stesso modo, nelle fonti, si può osservare un'oscillazione tra
Arago e
Arrago, con geminazione, quindi, o scempiamento di
r.
D., come si diceva, nella sua produzione lat. impiega il termine in un unico luogo di
Mon. in contrapposizione implicita con il regno di Castiglia (vd.
Castella), in rif. alle lotte che tra XIII e XIV sec. avevano opposto i due Regni (vd.
Favero,
Lessico toponomastico ed etnico).
-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
-
Latino medievale:
il sost. pare att. a partire dal XII sec.; si veda, a titolo d'es.:
Roberto di Torigny,
Cronica Siquidem hic Raimundus est vir prepotens et dives, utpote qui regnum
Arragonum habeat ex hereditate coniugis sue, ex paterna autem hereditate comitatum civitatis Barcinone (
MGH);
Narrat. itin. nav. Et notandum, quod predictis novem diebus Waschoniam, regnum
Aragonum, regnum Navarrorum, regnum Ispanie a sinistris reliquimus et iam in regno Galicie fuimus (
MGH).
Lessicografi medievali:
-
Commentatori danteschi:
Il sost. è att. un buon numero di volte, soprattutto in correlazione con
rex (così come si verifica in
Mon. I
xi 12). Si segnalano a titolo d'es.:
Anon. Lombardo ad Purg. VII 112-114: Iterum dicit Sordellus, quod iste erat donnus Petrus
Aragonum rex, qui pater fuit regis Iacobi et regis Federici; quorum unus fuit rex
Aragonum, alter rex Scicilie (
DDP).
Guido da Pisa ad Inf. XIX 88-89: Cum rex Karolus regnum Sicilie invasisset et omnibus Siculis gravis esset, papa Nicholaus, propter pecuniam quam habuit ab imperatore Constantinopolitano, regnum Sicilie Petro regi
Aragonum invadere et capere occulte permisit (
DDP).
Codice Cassinese ad Purg. VII 112: Iste fuit domnus petrus rex
aragonum virtute et probitate clarissimus (...) (
DDP).
Chiose Ambrosiane ad Purg. III 115: Costanza uxor Petris regis
Aragonum et matris Federici, qui regnavit in Sicilia, et Iacobi, qui regnavit in
Aragonia post mortem Petri patris eorum (
DDP).
Benvenuto da Imola ad Purg. III 112-120: ista fuit alia Constantia magna, quae fuit filia Manfredi et uxor domni Petri regis
Aragonum (...);
ad Purg. VII 103-111: (...) iste Philippus fuit cognatus domini Petri regis
Aragonum, quia habuit sororem eius in uxorem;
ad Purg. VII 112-114: Hic Sordellus nominat simul duos alios reges modernos occidentis temporaneos, quorum uterque fuit valentissimus, et fuerunt in vita hostes acerrimi; scilicet donnus Petrus rex
Aragonum, et Carolus I (...) (
DDP).
Al di fuori del nesso
rex Aragonum, il sost. ricorre in un unico passo:
Guido da Pisa ad Inf. XXII 83: (...) Sardi et etiam
Aragones omnes ipsorum dominos vocant «domnos» (
DDP).
Autore: Federica Favero.
Data redazione: 17.04.2023.