Castella, -e (s.f.)

1. Castiglia (Chiesa-Tabarroni Mon.).
Mon. I xi 12 Sed Monarcha non habet quod possit optare: sua nanque iurisdictio terminatur Occeano solum: quod non contingit principibus aliis, quorum principatus ad alios terminantur, ut puta regis Castelle ad illum qui regis Aragonum.
Mon. 1
Castelle, Mon. I xi 12
rex Castelle: Mon. I xi 12
Hapax nel lat. dantesco. Il toponimo, non att. nel lat. class. e tardoant., sembra trovare le sue prime testimonianze all'interno di testi di area iberica risalenti al IX sec. (es. Chron. Adef. III, 14 e Chron. Albeld., XV 13).

L'unica occorrenza nelle opere lat. dantesche di Castella è costituita da Mon. I xi 12, dove la Castiglia è richiamata in contrapposizione implicita con il regno d'Aragona (vd. Arago), in rif. alle lotte che tra XIII e XIV sec. avevano opposto i due Regni (vd. Favero, Lessico toponomastico ed etnico).

Interessante è quanto si verifica nel ms. A che, all'originario Castelle sostituisce cicilie, riconducendo un luogo 'altro' all'ambito italiano più noto. Tale fatto, però, potrebbe portare a ipotizzare che il copista del cod. Ambrosiano conoscesse la Commedia e avesse riprodotto qui, probabilmente inconsciamente e a causa della menzione nella Mon. dell'Aragona dopo la Castiglia, la celebre espressione di Purg. III 116 («l'onor di Cicilia e d'Aragona»).
Mon. I xi 12: Castelle] Castelle B, C, D, E, F, G, H, K, L, M, N, P, Ph, Q, R, S, T, U, V, Y, Z et edd., cicilie A
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
Castella (Castiglia), vd. ED (V. Tirelli).
Latino classico e tardoantico:
-
Latino medievale:
si segnalano a titolo d'es.: Chron. Adef. III, 14 Eo tempore populantur Primorias, Libana, Transmera, Supporta, Carranza, Bardulies que nunc appellatur Castella, et pars maritima Gallecie (LLT); Chron. Albeld., XV 13 Didacus, filius Ruderici, erat comes in Castella (LLT); Dipl. Frider. I, 970 Et ego predictus Aldefonsus rex Castelle et Toleti promitto cum consensu filie mee Berengarie vobis imperatori, quod dictam filiam meam Berengariam tradam in sponsam et uxorem legitime filio vestro Conrado (MGH); Giraldo Cambrense, Lib. instr. princ., II Reges Hispanie, Castelle scilicet et Navarie, ad sedandas inimicicias et discordias graves super terris quibusdam et castellis inter ipsos olim exortas, missis in Angliam magnis iuris peritis et advocatis, iudicium curie regis istius, in quem compromiserant, reportarunt (MGH); Salimbene de Adam, Chron., p. 40 Et per gratiam Salvatoris, christianissimis regibus Aragonum et Navarre et Castelle trucidantibus, hostes terga verterunt; quorum infinita milia Christicolarum gladius devoravit (ALIM).
Lessicografi medievali:
-
Commentatori danteschi:
Al regnum (o al rex) Castelle fanno rif. i segg. brani: Guido da Pisa ad Inf. XXVI 101-105: Cuius maris dextrum litus continet Greciam Romaniam, Apuliam, Tusciam, Marchiam Ianuensem, provinciam Provincie, Cataloniam, Yspaniam, et regnum Castelle, in cuius finibus est Sobilia (DDP).
Codice Cassinese ad Par. XII 46: (...) oppidum est in regno Castelle cuius signum scuti est ad quarteria (DDP).
Giovanni da Serravalle ad Inf. XVII 1-3: (...) Gerion fuit unus magnus rex in Hyspania, qui possidebat tria regna, Castelle, Gallitie et Navarre (DDP); ad Inf. XX 124-126: Sibilia est una nobilis civitas in regno Castelle, et est civitas regalis: alio nomine vocabatur Ispalensis (= ad Inf. XXVI 94-111, DDP); ad Inf. XXVIII 15-21: Qui Coradinus habuit in suam sotietatem et ligam don Henricum, filium regis Castelle, qui tunc erat Senator Rome (DDP); ad Par. IX 67-69: Unde notandum quod in Hispania prope montem Guibeltarem, mare Oceanum intrat inter istum montem dictum Guibeltar et Barbariam, et vocatur iste locus Strictum Sibilie, quia ibi de propinquo est civitas Sibilie, que est maxima civitas regni Castelle (DDP)ad Par. XII Nota: Tunc dominus Bonaventura describit vitam Beati Dominici, incipiens dicere, quod ipse fuit de Hispania, de regno Castelle, de diocesi Osmensi, de villa Galaroge (...) (DDP); ad Par. XII 22-30: (...) in regno Castelle, in diocesi Osmensi, est una villa, nomine Galaroga, que est sub dominio regis Castelle, qui portat in scuto suo, in quarterio, duo castra ex adverso et leones (DDP); ad Par. XIX 124-126: Modo increpat duos reges simul, scilicet Alphonsum regem Hispanie, sive Castelle, et Albertum regem Bohemie, qui ambo conveniebant in vita molli, idest luxuriosa, quibus raro placuit, idest nunquam, valor bonus aut virtus (DDP).
Autore: Federica Favero.
Data redazione: 23.06.2023.