universaliter (avv.)

1.  in generale, universalmente (Conte).
Ep. VII 1 Sanctissimo gloriosissimo atque felicissimo triumphatori et domino singulari domino Henrico divina providentia Romanorum Regi et semper Augusto, devotissimi sui Dantes Alagherii Florentinus et exul inmeritus ac universaliter omnes Tusci qui pacem desiderant, terre osculum ante pedes.
Ep. VII 14 Et cum universaliter orbem describi edixisset Augustus, (...) si non de iustissimi principatus aula prodiisset edictum, unigenitus Dei Filius homo factus ad profitendum secundum naturam assumptam edicto se subditum, nequaquam tunc nasci de Virgine voluisset (...).
Mon. I iii 2 (...) sic alius est finis ad quem singularem hominem, alius ad quem ordinat domesticam comunitatem, alius ad quem viciniam, et alius ad quem civitatem, et alius ad quem regnum, et denique optimus ad quem universaliter genus humanum Deus ecternus arte sua, que natura est, in esse producit.
Mon. II vi 8 Que si ita se habent, non dubium est quin natura locum et gentem disposuerit in mundo ad universaliter principandum: aliter sibi defecisset, quod est inpossibile.
Mon. III xii 11 Et hoc erit vel ipse Deus, in quo respectus omnis universaliter unitur, vel aliqua substantia Deo inferior, in qua respectus superpositionis per differentiam superpositionis a simplici respectu descendens particuletur.
2. in blocco (Conte).
De vulg. I vi 3 Et quamvis ad voluptatem nostram sive nostre sensualitatis quietem in terris amenior locus quam Florentia non existat, revolventes et poetarum et aliorum scriptorum volumina quibus mundus universaliter et membratim describitur, (...) multas esse perpendimus firmiterque censemus et magis nobiles et magis delitiosas et regiones et urbes quam Tusciam et Florentiam, unde sumus oriundus et civis, et plerasque nationes et gentes delectabiliori atque utiliori sermone uti quam Latinos.
De vulg. 1
Ep. 2
Mon. 3
universaliter, De vulg. I vi 3; Ep. VII 1; VII 14; Mon. I iii 2; II vi 8; III xii 11
-
L'avv., derivato da universalis, inizia a essere att. in lat. in un momento abbastanza tardo, con i signif. di 'en bloc, tout à la fois' e 'universellement, généralement, dans tous les cas' (Gaffiot s.v. universaliter). Il lat. mediev. conserva le sfumature individuate (vd. es. DMLBS s.v. universaliter), declinando talvolta il signif. di 'universalmente' in stretto senso filosofico ('in the manner or by means of universals', DMLBS s.v. universaliter b).

L'uso dantesco del termine (che indica il contrario di particulariter) si inserisce nella tradizione d'impiego lat. mediev. individuata. Notevole è il fatto che nelle opere volgari universalmente ha una sfumatura di senso differente, in quanto nelle sue occorrenze nel Conv. «Vale "quanto alla natura propria di qualcosa", "nella sua essenza propria"» (universalmente in ED).

Universaliter in una serie di casi deve essere risultato termine problematico agli occhi dei copisti dei mss. che tramandano la Mon.: con ogni probabilità, secondo quanto già ravvisato a proposito di universalis, non comprendendo l'abbreviazione dell'avv., hanno proposto interpretazioni differenti (es. tra gli altri, utiliter) oppure si sono limitati a riprodurre (con qualche variante, vd. Varianti) la parola abbreviata.
Mon. I iii 2: universaliter] universaliter A, B, F, M, Q et edd., utiliter C, E, H, K, N, P, Ph, R, S, T, U, Z, ultimo D, totum G, ułiter L, utilitatem V, ul'r Y
Mon. II vi 8: universaliter] universaliter B, E, H, K, M, Q, R, T p.c., U, V et edd., utiliter A, D, F, G, P, a.c. Z, ułr C, S, ułiter L, ul'r N, Ph, Y
Mon. III xii 11: universaliter] universaliter
A, B, E, F, H, K, M, P, S, T, U, Z et edd., naturaliter C, V, ul'r D, Ph, Y, ułr G, L, om. N
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
universalmente, vd. ED.
Latino classico e tardoantico:
con il signif. di 'in blocco, tutto in una volta' (Gaffiot s.v. universaliter) vd. es. Gaius Dig. XVIII i 35 (...) si grex venierit, si quidem universaliter uno pretio, perfecta videtur, postquam de pretio convenerit (LLT). Con il signif. di 'universalmente, in generale' (Gaffiot s.v. universaliter) vd. es. BoethArithm. II 46 Hoc autem universaliter speculandum est, si tetragonus tetragonum multiplicet, sine dubio tetragonus provenit (CC).
Latino medievale:
ampiamente att.; con il signif. di 'tutto insieme', vd. es. Ann. Ian., p. 256 His peractis indefinite magnates terre et loca et civitates regni Sicilie domno regi Karulo laudem levaverunt, et universaliter sine prelio et labore aliquo ad eius mandata devenerunt (MGH). Con il signif. di 'universalmente' (spesso come parte del lessico filosofico), vd. es. Tommaso d’Aquino, In Arist. Peri herm., I xii 7 Dicit ergo primo quod una est affirmatio vel negatio cum unum significatur de uno, sive illud unum quod subiicitur sit universale universaliter sumptum sive non sit aliquid tale, sed sit universale particulariter sumptum vel indefinite, aut etiam si subiectum sit singulare (LLT).
Lessicografi medievali:
-
Commentatori danteschi:
-
Autore: Federica Favero.
Data redazione: 07.06.2023.