fallo, fefelli, falsum, -ere (v.)

1. ingannare, trarre in errore (Castiglioni-Mariotti).
Ep. VI 17 Et si presaga mens mea non fallitur, sic signis veridicis sicut inexpugnabilibus argumentis instructa prenuntians, urbem diutino merore confectam in manus alienorum tradi finaliter, plurima vestri parte seu nece seu captivitate deperdita, perpessuri exilium pauci cum fletu cernetis.
Ep. VII 20 Quod si magnalia gloriosi Alcide recensuisses, te ut illum falli cognosceres, cui pestilens animal, capite repullulante multiplici, per damnum crescebat, donec instanter magnanimus vite principium impetivit.
Ep. IX 4 Spero equidem, de celesti provisione confidens quam nunquam falli vel prepediri posse non dubito et que humane civilitati de Principe singulari providit, quod exordia vestri regni felicia semper in melius prosperata procedent.
2. sbagliarsi (Conte).
Mon. III xii 3 Et similiter verum dicunt dicentes quod omnes homines sunt unius generis; et similiter verum concludunt cum inferunt ex hiis omnes homines esse reducendos ad unum metrum in suo genere. Sed cum ex hac conclusione subinferunt de Papa et Imperatore, falluntur “secundum accidens”.
Questio 43 Unde respondendum est quod ratio instantie sophistica est, quia fallit secundum quid et simpliciter.
3. tradire (Conte).
Mon. II xi 8 O felicem populum, o Ausoniam te gloriosam, si vel nunquam infirmator ille Imperii tui natus fuisset, vel nunquam sua pia intentio ipsum fefellisset!
Ep. 3
Mon. 2
Questio 1
falli, Ep. VII 20; IX 4
fallit, Questio 43
fallitur, Ep. VI 17
falluntur, Mon. III xii 3
fefellisset, Mon. II xi 8
falli 'secundum accidens': Mon. III xii 3
fallere 'secundum quid et simpliciter': Questio 43
Il v. indica propriamente l''ingannare', il 'trarre in errore' e - come spiega Uguccione - si differenzia dal 'dire il falso', mentiri, per il carattere di intenzionalità insito nella frode (vd. anche falsum). I giullari, infatti, possono dire il falso allo scopo di divertire, senza che ciò implichi una volontà di ingannare («non omnis homo vult fallere qui mentitur, ut ioculatores qui sepe mentiuntur magis studio delectandi quam voluntate fallendi», vd. il campo Lessicografi lat.).

D. usa il v. quasi sempre alla forma passiva, con il signif. di 'ingannarsi', 'essere tratto in inganno' (con l'eccezione di Questio 43 in cui la ratio avversaria è accusata di perpetrare attivamente un inganno sofistico).

In Ep. VI, ad es., adottando un registro di tipo profetico, annuncia ai 'fiorentini intrinseci' che, se la sua presaga mens non si inganna (per gli echi virgiliani e biblici di quest'espressione cfr. Ledda, Modelli biblici), vedranno la città afflitta e consegnata a mani straniere, mentre la maggior parte di loro sarà annientata o costretta all'esilio. Nelle successive Ep. VII e IX, il v. è impiegato nella stessa accezione, sempre in rif. alla possibilità di un errore in cui si cade a causa di un inganno della ragione o dei sensi.  

Questa sfumatura semantica si estende anche al signif. che il v. assume in rif. alle fallacie, trappole dialettiche catalogate da Aristotele negli Elenchi Sofistici, che nelle dispute medievali erano canonicamente chiamate in causa per smascherare gli errori degli avversari (vd. Tabarroni, Fantastiche argomentazioni, pp. 3-38). Così D. collega il v. alla fallacia 'secundum accidens' in Mon. III xii e alla fallacia 'secundum quid et simpliciter' in Questio 43 (su cui vd. Pelizzari, "Per forza e per sofismi", pp. 126-134; 139-142). 

Nel signif. di 'tradire', invece, il v. occorre in Mon. II xi 8, nella lamentatio profetica in cui in cui si dice che l'imperatore Costantino, al momento della donazione, venne ingannato dalla sua stessa pietas

Un'ultima occorrenza si trova infine all'interno della citazione del De doctrina christiana di Agostino (I 36) in Mon. III iv 8, in cui si dice che chi vede nelle Scritture sensi diversi da quelli assegnati loro dal'autore sacro si sbaglia nello stesso modo di colui che, pur arrivando nello stesso punto, prende una strada errata («Ita fallitur, ac si quisquam deserens viam eo tamen per girum pergeret quo via illa perducit»).
-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
nel lat. class. e tardoant. il v. è ampiamente att. sia nella forma attiva ('ingannare') che in quella passiva ('ingannarsi'; cfr. Forcellini s.v. fallo): Cic. Rosc. Am. 40 Recte igitur maiores cum qui socium fefellisset in virorum bonorum numero non putarunt haberi oportere. At vero T. Roscius non unum rei pecuniariae socium fefellit, quod, tametsi grave est, tamen aliquo modo posse ferri videtur, verum novem homines honestissimos, eiusdem muneris, legationis, offici mandatorumque socios, induxit, decepit, destituit, adversariis tradidit, omni fraude et perfidia fefellit (CC); Lucr. V 62 simulacra solere in somnis fallere mentem (MqDq); Ov. Am. I 6, 49 Fallimur an verso sonuerunt cardine postes (...)? (MqDq); Verg. Aen. IV 17 postquam primus amor deceptam morte fefellit (MqDq); Lact. Inst. IV xiv 12 falsi deceptique sunt putantes haec de Iesu esse dicta filio Nave, qui successor Moysi fuit, aut de sacerdote Iesu filio Iosedech: in quos nihil congruit eorum quae propheta narravit (CC).
Latino medievale:
in epoca mediev. il v. mantiente i signif. che aveva nel lat. class. e tardoant. designando però anche, tenicamente, l'incorrere in una fallacia dialettica (vd. Arnaldi-Smiraglia s.v. fallo): Rodolfo Ardens, Speculum, III 44 Considerandum autem est quoniam, si diabolus fingens se bonum, sensus corporis fallit, si mentem non moveat, nullum est in religione periculum, etsi bonus esse credatur, dum facit vel dicit, que bonis angelis conveniunt (LLT); Tommaso d'Aquino, In Trin., q. 5, a. 2 Sed hic defectus accidit ex eo quod non distinxit quod est per se ab eo quod est secundum accidens, nam secundum accidens falluntur plerumque etiam sapientes, ut dicitur in I Elenchorum (LLT); Pietro di Giovanni Olivi, Comm. in II Sent., II, q. 57 De quo iam respondimus quod fallit per secundum quid et simpliciter, et quod tollit Deo libertatem oppositorum sicut et nobis, et quod per hoc non intendimus quod possit facere duo opposita simul esse, sed solum quod potuit in quodcunque eorum disiunctive (LLT); Matteo d'Acquasparta, Quaest. disp. fide, q. 4, sol., 19 Non est autem certitudo ex parte cogitationis aut voluntatis, quia de se potest mutari de fide in errorem; sed ex parte luminis primi, cui quamdiu mens innititur, falli non potest in iis in quibus sibi innititur (LLT).
Lessicografi medievali:
Papias (s.v. fallo): Fallo is fefelli falsus; quod est decipere fando (Mirabile).
Uguccione, F 50, 25-26 (s.v. for): Item a for derivatur fallo -lis fefelli falsum; fallere enim est fando, verbis, decipere; unde hic et hec et hoc fallax -cis idest deceptor, quia fando decipiat, et comparatur -cior -simus, unde fallaciter -cius -me adverbium et hec fallacia -e. Et nota quod fallax differt ab eo qui mentitur, quia omnis homo fallax id agit vel dicit unde aliquis fallatur, sed non omnis homo vult fallere qui mentitur, ut ioculatores qui sepe mentiuntur magis studio delectandi quam voluntate fallendi. Unde et fallacia dicitur apud dialeticos in argumentatione vel voce aliqua, cum videtur aliud fari, idest dicere vel significare, quam significet, unde et homo decipitur (DaMA).
Balbi (s.v. fallo) = Uguccione (Mirabile).
Commentatori danteschi:
Guido da Pisa ad Inf. IV 141: Cavendum est ne assentatoribus sive adulatoribus aures patefaciamus, in quo falli facile est (DDP).
Pietro Alighieri (1) ad Inf. XXIV 93: Et dicitur quod si madeat succo cichoreae herbae, quam dicimus mirasolem, fallit visum adeo, quod qui habet eam, tunc non videtur (DDP).
Benvenuto da Imola ad Par. VIII 114: Et natura nunquam fallitur, licet non cognoscat, quia dirigitur ab infallibili directore, scilicet a Deo et intelligentiis; unde semper operatur ordinate et  perfecte (DDP).
Autore: Stefano Pelizzari.
Data redazione: 01.10.2022.