Il sost. deriva dal v.
fingere ('formare', 'plasmare') e designa, in senso proprio, la 'forma definita' di un corpo. Conformemente all'
usus mediev., il sost. è usato da D. anche nel senso traslato di 'schema geometrico', 'figura sillogistica' e 'parlare figurato'.
Per il «maestro delli filosofi» Aristotele la
figura rappresenta, da un lato, il quarto genere della categoria di qualità (come sinonimo di
forma: «il quarto genere di qualità, invece, è costituito dalla figura e dalla forma regolare attorno a una cosa, e inoltre dalla dirittura e dalla curvatura, e dalle cose che eventualmente sono affini; infatti è in conformità a ciascuna di queste proprietà che una cosa si qualifica: una cosa, infatti, si qualifica per il fatto di essere a forma di triangolo o di quadrato, e dritta o curva»,
Cat. 8, 10a 10-16). E, dall'altro - come ricordato anche in
Conv. IV
ix 6 -, è uno dei cosiddetti 'sensibili comuni', ossia delle realtà sensibili che possono essere percepite con più sensi (cfr.
De anima III 1).
In questo signif. fisico e spaziale, il sost. è impiegato nella
Questio una prima volta per designare la reciproca disposizione della sfera dell'acqua e della terra («questio igitur fuit de situ et figura sive
forma duorum elementorum, aque videlicet et terre», 4); e, successivamente, in rif. alla forma quasi a mezzaluna (
figura semilunii vel quasi) - e non circolare - della terra emersa (51, 53; 56; 57). In
Questio 71, invece, con l'espressione
figurae et imagines constellationes ci si riferisce alle configurazioni delle costellazioni, nel senso tecnico dei '
vultus' della tradizione del
Centiloquium pseudo-tolemaico (cfr.
Rinaldi Questio, pp. 738-739).
Nel signif. di 'rappresentazione' o 'schema' geometrico, il sost., occorre invece in
Questio 23, 24, 30 e 50. Con l'espressione
figura signata, in particolare, l'autore fa rif., di volta in volta, alle figure disegnate che ritraggono le possibili disposizioni fra la sfera dell'acqua e della terra, su cui si basano le stesse dimostrazioni "geometriche".
Nel signif. di 'figura sillogistica', invece D. impiega il termine in due occasioni, sempre riferendosi alla seconda figura del sillogismo (
Mon. I
xi 9; II
x 9). Accezione assente dal lat. class. il termine è usato in questo signif. solo a partire dalle traduzioni boeziane (motivo per cui nel campo
Def. si è riportata la traduzione di
Chiesa-Tabarroni Mon.) Con il termine σχήμα (tradotto da Boezio con
figura) Aristotele designa, negli
Analitici, i tre modi fondamentali in cui i termini possono disporsi all'interno di un sillogismo. Nei sillogismi di prima figura (πρῶτον σχήμα) il termine medio (
medium) si trova in posizione di soggetto nella premessa maggiore e come predicato nella premessa minore; in quelli di seconda figura (σεύτερον σχήμα, μέσον σχήμα) - in cui la conclusione è sempre negativa - il medio funge da predicato in entrambe le premesse; in quelli di terza figura (τρίτον σχήμα, ἔσχατον / τελευταῖον σχήμα) da soggetto in entrambe le premesse. In
An. Pr. I 23, inoltre, lo Stagirita sancisce la riducibilità di tutti i sillogismi ai modi della prima figura, ritenuta la più perfetta (vd. anche
sillogismus).
Nell'argomentazione ierocratica di
Mon. III
v 1, infine, i due figli di Giacobbe Levi e Giuda vengono essere detti
figura, rispettivente, dei poteri spirituale e temporale («Assummunt etiam argumentum de lictera Moysi, dicentes quod de femore Iacob fluxit
figura horum duorum regiminum»). In questo contesto, con
figura si intende 'prefigurazione' (vd.
Chiesa-Tabarroni Mon.,
ad loc.;
Quaglioni Mon.,
ad loc.) e il sost. assume il signif. tecnico del 'parlare figurato' proprio dell'esegesi scritturale (vd.
figurate; e quanto riporta
Papias, s.v.
figura: «figurate loqui est cum aliud dicimus et aliud intelligimus»).
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
figura, vd.
ED (F
. Salsano).
Latino classico e tardoantico:
ampiamente att., nel lat. class. e tardoant. il sost. vale in senso proprio 'figura, forma, sembianza, fattezza' (vd.
Forcellini s.v.
figura I):
Cic.
De orat. I 107 conformatio quaedam et
figura totius oris et corporis (
CC);
Nat. deor. I 71 si in cereis fingeretur aut fictilibus
figuris (
CC); in senso translato, può anche avere il signif. di 'immagine', 'conformazione', 'schema geometrico', e di 'forma' del discorso, 'figura retorica' o 'parlare figurato' (cfr.
ThLL s.v.
figura III):
Apul.
Met. I 1
figuras fortunasque hominum in alias imagines conversas (
CC);
Gell. I 20
figurarum, quae σχήματα geometrae appellant (
CC);
Manil. I 499 cur eadem aestivas exornant sidera noctes / semper et hibernas eadem, certamque
figuram / cuisque dies reddit mundo certamque relinquit? (
MqDq);
Macr. Somn. I 2 mysteria
figurarum cuniculis operiuntur (
CC);
Aug. Un. eccl. 9
figurarum velaminibus involuta (
CC).
Latino medievale:
nel lat. mediev. - al fianco dei signif. att. nel lat. class. - il sost. indica anche tecnicamente le
figurae del sillogismo e gli schemi che si trovano nei mss. di medicina, geometria, ottica e astronomia (cfr.
DMLBS s.v.
figura 2 e 7e):
Ruggero Bacone,
Opus Maius, IV, d. 3, c. 3 Et omnes radii qui exeunt a superficie corporis sphaerici, quorum directio cadit
in centrum corporis illius, sunt perpendiculares super ipsum et tales undique exeunt infiniti
ut patet in figura (LLT); Alberto Magno,
Anal. priora, I, t. 2, c. 10 Sic etiam
in secunda figura medium ponitur foras extremitatum: sed quia praedicatum est, habet se ut totum ad utramque extremitatem (
LLT);
Simplicio,
In De caelo (tr.
Moerbeke) partes autem quando in aliis existentes, velut in vasis configurantur ipsis, non perit
elementorum figura (ALD); Tommaso d'Aquino, In IV Sent., d. 21, q. 3, a. 1 Respondeo dicendum ad primam quaestionem, quod in sacramentis ea quae exterius geruntur, sunt figura rerum quae interius contingunt; et ideo confessio qua quis sacerdoti se subiicit, signum est interioris qua quis Deo subiicitur (LLT).
Lessicografi medievali:
Papias (s.v.
figura):
Figura; similitudo; forma; sed
figura hominis est forma naturae
figuras inanimatis formas animatis praebet Aug.
Figura est quae sub aliquo fine, ut circulus vel aliquibus continetur, ut triangulus et caetera; forma vero est ipsius
figurae quaedam qualitas ut trianguli et aliarum: quod pulchrior vel mediocris vel quolibet alio modo constituta est; qualitas formaque nominatur haec ergo duae qualitates sunt. Nam ab his dicitur figuratus et formosus. Spatium vero ipsum quod ab ipsis lineis continetur idest superficies in quantitate habetur; quod vero tribus lineis […] qualitas est;
figura dicitur a fingendo idest componendo unde et figulus dicitur compositor luti et est
figura rerum forma. In nomine vero res artificialis, quae aut ex una constat parte aut ex pluribus. Sunt autem tres: simplex, composita et decomposita; ut magnus magnanimus magnanimitas
figura dictionis in quantitate comprehenditur: vel non simplex ext ut magnus, vel composita ut magnanimus, vel decomposita idest a compositis derivata, ut magnanimitas
figura est quae fit ex contextu sermonum ratione vitiosa; figurate loqui est cum aliud dicimus, aliud intelligimus (
Mirabile).
Uguccione, F 42, 7-8 (s.v.
fingo): (...)
figura -e: est
figura hominis, forma nature, et accipitur
figura multis modis quos diligentia lectoris distinguet (...) (
DaMA).
Balbi (s.v.
figura):
Figura -re dicitur a fingo -gis et est
figura hominis, forma nature. Unde figuratutus ta tum et figuro as. Et hinc verbalia […] Et scias quod
figura est in gramatica […] Tres autem sunt
figurae, scilicet simplex, composita et decomposita […] Item scias quod figurate loqui est cum unum dicimus et aliud intelligimus (
Mirabile).
Commentatori danteschi:
Guido da Pisa ad Inf. XII 4-6: Et in capite istius ruine invenit Minotaurum, qui tenet typum atque
figuram malitie et bestialitatis (
DDP).
Benvenuto da Imola ad Purg. XII 127-132: Aliqua vero sunt quae discernuntur per plures sensus, sicut numerus,
figura, quantitas; unde homo potest cum digitis cognoscere decem solidos, quos habet in manu etiam si non videat; et ita fuit in proposito (
DDP).
Giovanni da Serravalle ad Par. XIV 94-96: Nota quod anime Sanctorum Martyrum se ostenderunt in duobus radiis, se transversaliter in medio per modum crucis contingentibus, et sic stabant in
figura unius crucis (
DDP).
Autore: Stefano Pelizzari.
Data redazione: 01.10.2022.