Scadinavia, -e (s.f.)

1. Scandinavia (Conte).
Ep. V 12 Eya, facite, Scandinavie [Scadinavie V, P] soboles, ut, cuius merito trepidatis adventum, quod ex vobis est, presentiam sitiatis.
Ep. 1
Scadinavie, Ep. V 12
-
Hapax nel lat. dantesco. In Ep. V 12 D. mette in evidenza la derivazione dei popoli italiani che si ribellano all’imperatore dalla popolazione dei Longobardi (al par. 11 della stessa ep. aveva già impiegato l'espressione sanguis Longobardorum in rif. ai popoli italiani, su cui cfr. la voce Longobardi in VDL), designandoli attraverso la perifrasi «Scadinavie soboles» ‘stirpe di Scandinavia'. Nel volgarizzamento di Ep. V l’espressione «Scadinavie soboles» è tradotta con «nazione di Scandinavia». 

Nell’antichità il coronimo è att. solo nei geografi, in particolare in Plin. Nat. IV 96; VIII 39 e Mela III 54, che identificavano con la Scandinavia la parte meridionale della penisola scandinava, ritenuta nell’antichità un’isola. Come indicano i commentatori moderni (cfr. Pastore Stocchi Ep., p. 33; Baglio Ep., p. 114), D. probabilmente derivava da Paolo Diacono la notizia, errata, che i Longobardi fossero originari della Scandinavia. L'errore è stato recepito anche dagli storici mediev. e ricorre ad esempio nel Chronicon di Ugo di Flavigny, nell’Historia ecclesiastica di Orderico Vitale e nella Cronica di Salimbene de Adam (cfr. Corrispondenze). Così anche nelle Esposizioni di Boccaccio ad Inf. I 68: «La cagione per che Lombardia si chiama è che, partitisi certi popoli dell'isola di Scantinavia, la quale è tra ponente e tramontana in Occeano, chiamati dalle barbe grandi e da' capelli, li quali s'intorcevano davanti al viso, Longobardi, e sotto diversi signori e dopo lunghissimo tempo in varie regioni venendo, dimorati, si fermarono in Ungheria e in quella stettero nel torno di quarantasei anni».

Il testimoniale di questa epistola, costituito dai mss. V e P, tramanda compattamente la lezione Scadinavie (V al f. 61r; P al f. 142v), tacitamente corretta fin dall’editio princeps di Torri in Scandinavie. Come già notato da Pastore Stocchi Ep., p. 33, la correzione non è necessaria, perché la variante Scadinavia è ampiamente att. fin dal lat. class. (cfr. Forcellini Onom. s.v. Scandinavia: «Scandinavia et Scadinavia»; l’OLD lemmatizza addirittura come voce principale proprio Scadinavia) e ricorre anche in epoca mediev.
Scadinavie] Scadinavie V, P, Pastore Stocchi Ep., Baglio Ep., Grévin Ep., Scandinavi(a)e rell. edd. 
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
att. nei geografi antichi (cfr. Forcellini Onom. s.v. Scandinavia): Plin. Nat. IV 96 Incipit deinde clarior aperiri fama ab gente Inguaeonum, quae est prima in Germania. Mons Saevo ibi, inmensus nec Ripaeis iugis minor, inmanem ad Cimbrorum usque promunturium efficit sinum, qui Codanus vocatur, refertus insulis, quarum clarissima est Scatinaviainconpertae magnitudinis, portionem tantum eius, quod notum sit, Hillevionum gente quingentis incolente pagis: quare alterum orbem terrarum eam appellant (Biliotheca Augustana); Plin. Nat. VIII 39 Septentrio fert et equorum greges ferorum, sicut asinorum Asia et Africa, praeterea alcen iumento similem, ni proceritas aurium et cervicis distinguat; item natam in Scadinavia insula nec umquam visam in hoc orbe, multis tamen narratam achlin haud dissimilem illi, set nullo suffraginum flexu, ideo que non cubantem et adclinem arbori in somno ea que incisa ad insidias capi, alias velocitatis memoratae (Biliotheca Augustana); Mela III 54 Triginta sunt Orcades angustis inter se diductae spatiis, septem Haemodae contra Germaniam vectae. In illo sinu quem Codanum diximus eximia Scadinavia, quam adhuc Teutoni tenent, et ut fecunditate alias ita magnitudine antestat (Bibliotheca Augustana).
Latino medievale:
non si rilevano occorrenze nelle principali raccolte epistolari mediev., ma vd. Paolo Diacono, Hist. Lang. I 1, 7 De Scadinavia insula, et quia ex ea Winilorum, hoc est Langobardorum, gens est egressa […]. Pari etiam modo et Winnilorum, hoc est Langobardorum, gens, quae postea in Italia feliciter regnavit, a Germanorum populis originem ducens, licet et aliae causae egressionis eorum asseverentur, ab insula quae Scadinavia dicitur adventavit [...] Igitur egressi de Scadinavia Winnili, cum Ibor et Aione ducibus, in regionem quae adpellatur Scoringa venientes, per annos illic aliquod consederunt (MGH); Ugo di Flavigny, Chron. I 12 Testantur hoc urbes erutae per Illiricum et Galliam; Gothi enim et Wandali et Rugi et Heruli atque Turcilingi, necnon et aliae feroces nationes ab ea prodierunt, pari etiam modo et Winilorum, id est Langobardorum, gens a Germanis originem ducens, ab insula quae Scandinavia dicitur adventavit (MGH); Orderico Vitale, Hist. Eccl. IV 9 Guinili, qui de Scandinavia insula sorte eiecti sunt, regnante Albuino rege, filio Audonis, partem Italiae quae nunc Langobardia dicitur invaserunt, et Romanis diutius resistentes, nunc usque tenuerunt (MGH); Salimbene de Adam, Cron., De his qui diversis temporibus Italiam destruxerunt, p. 301 Pari etiam modo et Vinnilorum, hoc est Longobardorum, gens, que postea in Ytalia feliciter regnavit, a Germanorum populis originem ducens, licet et alie cause egressionis eorum asseverentur, et ab insula que Scandinavia dicitur adventavit. Cuius insule etiam Plinius Secundus in libris quos de natura rerum composuit mentionem facit. Hucusque Paulus (ALIM).
Lessicografi medievali:
-
Commentatori danteschi:
-
Autore: Elena Vagnoni.
Data redazione: 29.04.2023.
Data ultima revisione: 08.06.2023.