Hapax nel lat. dantesco. Ampiamente att. nella latinità, anche nella variante
Danuvius [
ThLL s.v.
Danuvius (Danubius)], ma i codici del
De vulg. tramandano compattamente la lezione
Danubii. L'idronimo ricorre in
De vulg. I
viii 3, in cui D. traccia i confini dell'idioma germanico, ponendone il limite orientale presso le foci del Danubio o alle paludi della Meotide. Le paludi della Meotide, oggi Mar d'Azov, e il fiume Tanai (il Don) che qui sfocia erano considerati nell'antichità il confine tra Europa e Asia (cfr. le voci
Europa e
Meotidis palus in
VDL).
In
De vulg. I
viii 3 D. è impreciso sulla delimitazione del confine orientale dell'idioma germanico, come lascia intendere la correzione «sive Meotidis paludibus», perché, come nota
Tavoni De vulg., pp. 1202-1203, tra la foce del Danubio e le paludi Meotidi si estende la Scizia, regione ignota e quasi mitica per gli occidentali, sulla cui collocazione geo-linguistica D. si mostra incerto (vd. la voce
Scithe in
VDL): «poiché Dante doveva sapere che la Scizia era parte dell'Europa, e poiché insiste che i tre idiomi babelici coprono la totalità dell'Europa [...], dietro l'ambiguità sulle foci del Danubio
sive le paludi Meotidi si intravede l'incertezza se gli sciti rientrino nel dominio dell'idioma "germanico" o no».
Secondo
Fenzi De vulg.,
p. 53 in questo passo si rileverebbe invece un'incongruenza geografica di D. nell'equivalenza tra le foci del Danubio e le paludi della Meotide (trad. «dalle foci del Danubio, ossia dalle paludi della Meotide»): «è curioso che Dante in questa occasione, dove si tratta degli estremi confini orientali d'Europa, non nomini il Tanai [...], e ponga invece nelle paludi della Meotide
l'ostium del Danubio, che sfocia invece sulle coste occidentali del Mar Nero: può darsi che all'origine dell'inesattezza ci sia la formulazione di Isidoro, o le incertezze di Brunetto, per il quale la Scizia fa già parte dell'Asia e il Tanai sfocia nello stretto dei Dardanelli».
Come riportano i lessicografi e anche i commentatori, il Danubio, considerato il fiume più famoso d'Europa e addirittura il più grande del mondo (
Isidoro XIII 21, 28: «Iste est qui in Europa plus omnibus habet famam»;
Giovanni da Serravalle ad Par. VIII 31-33: «
Danubius, maximus fluvius mundi»), era noto anche con il nome di
(H)ister e con questo idronimo, più comune in ambito poetico rispetto a
Danubius, lo ricorda Giovanni del Virgilio nell'epistola metrica a D. che dà avvio alla Corrispondenza bucolica (
Eg. I 31: «c
armine quo possis Alcide tangere gades / e
t quo te
refluus relegens mirabitur
Hyster, / et
Pharos et quondam regnum te noscet Helysse»).
D. cita il fiume Danubio due volte anche in volg. nella
Commedia. In
Par. VIII 65 l'idronimo ricorre nell'inserto geografico in cui vengono elencate le terre di Carlo Martello: il Danubio è il fiume che attraversa l'Ungheria, dopo aver lasciato la terra tedesca («Fulgeami già in fronte la corona / di quella terra che 'l
Danubio riga / poi che le ripe tedesche abbandona
»). In Inf. XXXII 26 l'idronimo ricorre invece nella forma Danoia [forma dell'italiano antico per Danubio, «dal lat. Danu(v)iu(m) voltato al femm. come in ted. (Donau)», Inglese ad Inf. XXXII 26] e viene citato insieme al fiume Tanai per comparare lo spessore del ghiaccio della Caina, che supera di gran lunga quello dei due fiumi: «Non fece al corso suo sì grosso velo / di verno la Danoia in Osterlicchi, / né Tanaì là sotto 'l freddo cielo, / com'era quivi» (vd. i commentatori in Corrispondenze e la voce Danubio (Danoia) in ED; il motivo del freddo della regione della Scizia torna anche in Mon. I xiv 6).
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
Danubio (Danoia), vd.
ED (A.
Cecilia).
Latino classico e tardoantico:
ampiamente att., anche nella variante
Danuvius, cfr.
ThLL s.v.
Danuvius (Danubius); vd. ad es.:
Mela II 8 At ille qui Scythiae populos a sequentibus dirimit, apertis in Germania fontibus, alio quam desinit nomine exoritur. Nam per immania magnarum gentium diu
Danuvius est, deinde aliter eum adpellantibus accolis fit Hister, acceptisque aliquot amnibus, ingens iam et eorum qui in Nostrum mare decidunt tantum Nilo minor, totidem quot ille ostiis, sed tribus tenuibus, reliquis navigabilibus effluit (
CC); II 57 amnes autem Aeas et Nar et
Danuvius qui iam dictus est Hister: sed Aeas secundum Apolloniam, Nar inter Piraeos et Liburnos, per Histros Hister emittitur (
CC);
Plin.
Nat. III 147 amnes clari et navigabiles in
Danuvium defluunt Draus e Noricis violentior, Saus ex Alpibus Carnicis placidior (
CC);
Tac.
Germ. I 1 Germania omnis a Gallis Raetisque et Pannoniis Rheno et
Danubio fluminibus, a Sarmatis Dacisque mutuo metu aut montibus separatur: cetera Oceanus ambit, latos sinus et insularum immensa spatia complectens, nuper cognitis quibusdam gentibus ac regibus, quos bellum aperuit. Rhenus, Raeticarum Alpium inaccesso ac praecipiti vertice ortus, modico flexu in occidentem versus septentrionali Oceano miscetur.
Danubius molli et clementer edito montis Abnobae iugo effusus plures populos adit, donec in Ponticum mare sex meatibus erumpat; septimum os paludibus hauritur (
CC);
Oros.
Hist. I 2, 52 Incipit [
scil. Europa] a montibus Riphaeis ac flumine Tanai Maeotidisque paludibus quae sunt ad orientem, per litus septentrionalis oceani usque ad Galliam Belgicam et flumen Rhenum quod est ab occasu descendens, deinde usque ad
Danuvium quem et Histrum vocant, qui est a meridie et ad orientem directus Ponto accipitur ab oriente Alania est (
CC). Att. anche in poesia, vd. ad es.:
Hor. I 15, 21 Non qui profundum
Danuvium bibunt / edicta rumpent Iulia, non Getae, / non Seres
infidique Persae, / non Tanain prope flumen orti (
MqDq); Ov.
Trist. II 192 Ciziges et Colchi Tereteaque turba Getaeque /
Danuvii mediis uix prohibentur aquis (
MqDq).
Latino medievale:
ampiamente att., vd. ad es.
Ademaro di Chabannes, Chron., I 2, Illi itaque cesi super
Danubium fluvium fugerunt, et intraverunt in
Meotidas paludes (
LLT);
Eccheardo d’Aura,
Chron., 46-49, Scythia siquidem Germaniae confinis est, eotenus ubi Ister fluvius oritur vel stagnum Marsianum dilatatur, usque ad
Danubium montemque Taurum, non illum Asiae sed proprium Scythiae, per omnem
Meotidis ambitum, cuius paludis circuitus est passuum mille centum
44, nusquam octo cubitis altius subsidentis (
MGH);
Guglielmo di Rubruk,
Itin.
, XII 6 In hac solebant pascere Commani qui dicuntur Capchat, a Teutonicis vero dicuntur Valani et provincia Valania, ab Ysidoro vero dicitur, a flumine Tanay usque ad paludes
Meotidis et
Danubium, Alania (
LLT).
Lessicografi medievali:
Isid.
Orig. XIII 21, 28:
Danubius Germaniae fluvius vocari fertur a nivium copia quibus magis augetur. Iste est qui in Europa plus omnibus habet famam. Idem et Ister, quia dum per innumeras vadit gentes, mutat et nomen et maiores sibi ambiendo colligit vires. Oritur a Germanicis iugis et occidentalibus partibus barbarorum, pergens contra orientem: sexaginta in se fluvios recipit: septem ostiis in Pontum induit (
Mirabile); XIV 4, 2-3:
Europa autem in tertiam partem orbis divisa incipit a flumine Tanai, descendens ad occasum per septentrionalem Oceanum usque in fines Hispaniae; cuius pars orientalis et meridiana a Ponto consurgens, tota mari Magno coniungitur, et in insulas Gades finitur. Prima Europae regio Scythia inferior, quae a Maeotidis paludibus incipiens inter
Danubium et Oceanum septentrionalem usque ad Germaniam porrigitur; quae terra generaliter propter barbaras gentes, quibus inhabitatur, Barbarica dicitur (
Mirabile); XIV 4, 17 Istriam Ister amnis vocavit, qui eius terram influit. Ipse est
Danubius (
Mirabile).
Papias (s.v.
Danubius) =
Isid.
Orig. XIII 21, 28 (
Mirabile).
Uguccione, D 17 (s.v.
Danubius):
Danubius, qui et Ister dicitur, fluvius est sic dictus a copia nivium quibus magis augetur, quasi dans nives (
DaMA); H 53, 1 (s.v.
Hyster): Hic Hyster -stri fluvius est qui et
Danubius dicitur, unde Hystri dicti sunt, siquidem de Colco insula quidam, missi ad persequendos Argonautas, a Ponto intraverut Hystrum fluvium, et inde a vocabulo amnis, quo a mari recesserunt, Hystri dicti sunt (
DaMA).
Balbi (s.v.
Danubius):
Danubius -bii fluvius est a copia nivium sic dictus quibus magis augetur, quasi dans nives, secundum Huguccionem. Papias vero dicit sic: Danubius Germanie fluvius dicitur a vi et copia nivium quibus magis augetur. Ist est qui in Europa plus omnibus habet famam. Idem et Ister, quia dum per innumeras vadit gentes mutat nomen et maiores vires acquirit. Oritur autem Germanicis iugis in occidentalibus partibus barbarorum, pergens contra orientem: LX fluvius in se recipit: septem hostiis in Pontum mare intrat (
Mirabile).
Commentatori danteschi:
vd. ad es.
Pietro Alighieri (1)
ad Par. VIII 64-66: Item corona Ungariae iam sibi fulgebat in fronte; quae Ungaria rigatur per flumen
Danubii, postquam Austriam et eius montes amittit (
DDP).
Guido da Pisa ad Inf. XXXII 25-30:
Danubium est quidam maximus fluvius in partibus septentrionalibus, qui dividit Ungariam a Theotonia. Hic itaque fluvius, tempore hyemali, aliquando taliter congelatur quod homines transeunt super illum cum equis et curribus oneratis. In superiori vero parte istius fluvii, hoc est in ducatu Austrie, propter magna et intensa frigora fit cristallus. Tanais vero est unum aliud magnum flumen Cilicie, quod descendit de montibus frigidissimis qui sub artico polo sunt. De quo flumine ait Virgilius in
Georgicis: «Tanaymque nivalem». Et hoc dicit quia nunquam nivibus viduatur. Unde subiungit: "Arvaque Ripheis nunquam viduata pruinis" [
Georg. IV 518]. Et, descendens in mare Mediterraneum, dividit Asiam ab Europa. Ex opposito autem est Nilus, qui similiter in Mediterraneum mare descendens, dividit Asyam a Libia. In superiori vero parte ipsius Tanays sunt perpetue nives et perpetue glacies. Vult itaque dicere autor, quod nunquam tam grossam glaciem atque duram fecit
Danubium vel Tanays, tempore scilicet hyemis, qualis erat illa que ad puniendum proditores in nono circulo congelatur. Et, ad ostendendum suam duritiam, dicit quod si super illam glaciem infernalem caderent duo montes, Tambernich scilicet et Pietra Pana, quod nullum ibi etiam a lateribus facerent crepitationis sonitum vel scissuram. Tambernic est quidam maximus mons et valde acutus, in partibus Ungarie. Petrapana [
sic] vero est unus alius mons magnus et valde acutus, in partibus scilicet Tuscie.
PRIMA COMPARATIO. Ista comparatio dicit quod nunquam
Danubium, quod est quoddam maximum flumen in Germania, dividens Theotoniam ab Ungaria, fecit suo cursui, idest sue aque, que semper currit, ita grossum velum, idest glaciem, in Austria per quam transit, nec Tanays, qui est unus alius magnus fluvius sub polo artico, dividens Asyam ab Europa, fecit etiam tam grossum velum, idest glaciem, sicut est illa que est in ultimo circulo infernali, in qua proditores velut festuca in glacie stant infixi (
DDP).
Benvenuto da Imola ad Inf. XXXII 25-30: Dicit ergo:
La Danoia. Danubius fluvius nascitur in Germania in alpibus Sveviae maximus omnium fluviorum occidentalium, et currit versus septemtrionem, et cadit in mare Tanae, de quo dicetur plene Paradisi capitulo VIII (
DDP).
Giovanni da Serravalle ad Par. VIII 31-33: Nota quod iste Karolus debebat esse rex Ungarie, ut dictum est, que Ungaria irrigatur ab aqua fluvii Danubii, postquam ipse
Danubius egreditur fines Alamanie [...]
ad vv. 64-66: Modo tangit dominium quod habuisset in Ungaria, dicens: Fulgebat iam michi in fronte corona, idest propinquus rex eram illius terre, scilicet Ungarie, quam
Danubius rigat, idest balneat, postquam ripas germanicas dereliquit; quia
Danubius, maximus fluvius mundi, qui oritur in montibus qui dividunt Alamaniam ab Ytalia, ex parte tamen Alamanie primo fluit per Alamaniam, per Austriam et demum exiens de Alamania, ingrediens Ungariam. (
DDP).
Autore: Elena Vagnoni.
Data redazione: 03.07.2023.