1. palude Meotide, oggi Mar d'Azov (
Conte).
De vulg. I viii 3 Ab uno postea eodemque ydiomate in vindice confusione recepto diversa vulgaria traxerunt originem, sicut inferius ostendemus. Nam totum quod ab hostiis Danubii sive Meotidis paludibus usque ad fines occidentales Anglie Ytalorum Francorumque finibus et Oceano limitatur, solum unum obtinuit ydioma, licet postea per Sclavones, Ungaros, Teutonicos, Saxones, Anglicos et alias nationes quamplures fuerit per diversa vulgaria dirivatum, hoc solo fere omnibus in signum eiusdem principii remanente, quod quasi predicti omnes iò affirmando respondent.
De vulg. 1
Meotidis paludibus, De vulg. I viii 3
-
Hapax nel lat. dantesco, coronimo composto dal genitivo
Meotidis +
palus -
udis, per designare la
palude Meotide (dai Meoti, antica popolazione di pescatori della Scizia), territorio oggi corrispondente al Mar d’Azov, considerato nell'antichità, insieme al fiume Tanai che qui sfocia, il confine tra Europa e Asia (vd.
Corrispondenze, ma anche ad es.
Francesco da Buti ad Inf. XXXII 25-39 «Tanai è uno fiume che esce de' monti Rifei et entra in mare Mediterraneo, e genera la palude
Meotide e divide l'Asia dall'Europa»). Riferimenti a questa estrema parte d'Europa si registrano fin dal lat. arcaico, come dimostra il frammento di Ennio citato da Cicerone (
Cic.
Tusc. 5, 49; vd.
Corrisponenze). Per indicare la palude Meotide, il lemma
Maeotis, -
idis e -
is (dal greco Μαιá¿¶τις -ιδος) veniva impiegato sia come agg., concordato con
palus ma anche con
stagnum e
lacus (questi sost. potevano ricorrere anche in unione con gli agg. della I classe
Maeoticus,
Maeotidus,
Maeotius), sia come sost., declinato al genitivo come complemento di specificazione di
palus/stagnum/lacus, sia con valore assoluto come sost. autoreferenziale, senza un altro elemento della frase o del contesto a cui rapportarsi semanticamente (così ad es. in
Lucan. VIII 318 «Sed cuncta revolvens / vitae fata meae, semper venerabilis illa / orbis parte fui; quantus
Maeotida supra, / quantus aput Tanaim toto conspectus in ortu!»;
Plin.
Nat. II 206: «Pyrram et Antissam circa Maeotim pontus abstulit»). Il lemma
Maeotis è inoltre fortemente sottoposto a diffrazione morfologica: relativamente al genitivo singolare (ma la diffrazione si estende anche agli altri casi della declinazione, su cui vd.
Forcellini Onom. s.v.
Maeotis) sono att. le forme latine
Maeotidis e
Maeotis e la forma greca
Maeotidos.
In
De vulg. I
viii 3, D. impiega il lemma
Maeotis come sost., declinato al genitivo nella forma latina
Meotidis, riferito al sost.
palus, forma che ritrovava nelle sue fonti (vd. ad es. Orosio e Isidoro in
Corrispondenze). D. nomina le paludi della Meotide e le foci del Danubio come estremo confine orientale del dominio dell'idioma germanico: cfr. le voci
Danubius,
Europa e
Scithe in
VDL e anche la voce
Meotide in
ED.
-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
ampiamente att. (cfr.
OLD s.v.
Maeotis e
Forcellini Onom. s.v.
Maeotis), vd. ad es.:
Enn.
Frg. var. 21 A sole exoriente supra
Maeotis paludes / nemo est qui factis aequiperare queat (
MqDq);
Mela I 7 Nostrum mare dicitur. Angustias introitumque venientis nos fretum, Graeci porthmon appellant. Qua diffunditur alia aliis locis cognomina acceptat. Vbi primum se artat, Hellespontus vocatur, Propontis ubi expandit, ubi iterum pressit Thracius Bosphorus, ubi iterum effudit Pontus Euxinus, qua paludi committitur Cimmerius Bosphorus,
palus ipsa
Maeotis (
CC);
Hyg.
Astr. I 9 Asiam ab Europa Tanais dividit bifariam se coniciens in
paludem quae
Maeotis appellatur (
LLT);
Plin. XXVII 2 Scythicam herbam a
Maeotis paludibus et Euphorbeam e monte Atlante ultraque Herculis columnas ex ipso rerum naturae defectu, parte alia Britannicam ex oceani insulis extra terras positis (
CC);
Oros.
Hist. I 2, 4-5 EUROPA incipit ut dixi sub plaga septentrionis, a flumine Tanai, qua Riphaei montes Sarmatico aversi oceano Tanaim fluvium fundunt, qui praeteriens aras ac terminos Alexandri Magni in Rhobascorum finibus sitos
Maeotidas auget
paludes, quarum inmensa exundatio iuxta Theodosiam urbem Euxinum Pontum late ingreditur (
CC);
Oros.
Hist. I 2, 49 Itaque a mari Caspio quod est ad orientem, per oram oceani septentrionalis usque ad Tanaim fluvium et
Maeotidas paludes quae sunt ad occasum, per litus Cimmerici maris quod est ab africo, usque ad caput et portas Caucasi quae sunt ad meridiem, gentes sunt XXXIIII (
CC);
Oros.
Hist. I 2, 52-53 A montibus Riphaeis ac flumine Tanai
Maeotidisque
paludibus quae sunt ad orientem, per litus septentrionalis oceani usque ad Galliam Belgicam et flumen Rhenum quod est ab occasu, deinde usque ad Danuvium (quem et Histrum vocant) qui est a meridie et ad orientem directus Ponto accipitur,
ab oriente Alania est, in medio Dacia ubi et Gothia, deinde Germania est ubi plurimam partem Suevi tenent; quorum omnium sunt gentes LIIII (
CC).
Latino medievale:
ampiamente att. vd. ad es.
Giovanni Scoto Eriugena, Ann. in Mart., 09, '
Meotidae' paludes sunt sinus maris ab equinoctiali parte porrecti in quos Tanais fluvius intrat qui dividit inter Asiam et Europam et Scythiam (
ACLL);
Ugo di San Vittore,
Descriptio mappe mundi, 21, Alia pars Europe, que est inter Alpes et mare Britannicum ad occidentem, ab austro vel affrico ab Hispania in septentrionem usque ad montes Rifeos et
Meotidas paludes se extendit (
LLT);
Guido da Pisa,
Geographica, par. 124, Europa habet finem ab oriente praenominatos montes Ripheos, ex quibus Tanais praescriptus egreditur, ab excelsioribus scilicet qui pertinent ex montibus Caspiis et Caucaseis; qui videlicet fluvius Tanais in
Meotidis paludibus sua deponit fluenta (
LLT);
Goffredo di Viterbo,
Memoria seculorum, p. 102, Ungarorum regna duo esse legimus, unum antiquum aput
Meotidas paludes in finibus Asie et Europe, et alterum quasi novum a primo regno in Pannonia derivatur, quam Pannoniam nonnulli novam Ungariam vocant (
MGH);
Gervasio di Tilbury,
Otia imperialia, II 7, A Tanay ergo fluvio prima Europe regio Scithia inferior nominatur, que a
Meotidis paludibus inter Danubium et occeanum septemtrionalem usque ad Germaniam porrigitur, cuius, ut diximus, prima pars Alania, post eam Dacia et Gothia (
MGH);
Guglielmo di Moerbeke,
trasl. Alexandri Aphrodisiensis In Meteorologica, I 12, Dicit autem ex hoc fluere alios fluvios, forte minores et propter hoc innominatos, et vocatum Bactron et Choaspen, et Araxen, cuius Tanais fluvius pars existens dividitur in
Maeotidem paludem (LLT); Tommaso d’Aquino,
In Arist. Meteor.,
liber: 1, lectio: 17, numerus: 6, Secundum exemplum est de
Maeotide palude, in qua, propter fluxus fluviorum, semper maior atteratio facta est: ita quod poterat ferre multo minores naves tempore suo, quam ante sexaginta annos (
LLT);
Descriptio Europae orientalis, p. 134, Deficiente autem imperio Romanorum egressi sunt Hungari de Scythia provincia et regno magno quod est ultra
Meotidas paludes (
LLT).
Lessicografi medievali:
Isid.
Orig. XIV 4, 3: Prima Europae regio Scythia inferior, quae a
Maeotidis paludibus incipiens inter Danubium et Oceanum septentrionalem usque ad Germaniam porrigitur; quae terra generaliter propter barbaras gentes, quibus inhabitatur, Barbarica dicitur. Huius pars prima Alania est, quae ad
Maeotidis paludes pertingit; post hanc Dacia, ubi et Gothia; deinde Germania, ubi plurimam partem Suevi incoluerunt (
Mirabile).
Papias (s.v.
Meotis):
Meotis palus Scythiae est sub plaga septentrionis in Europa, ubi aqua nimio frigore adeo congelascit ut palustris iter prebeat inde maeotica derivatur. Maeotia vel maeotica Scythia dicitur a
maeotide palude quae ibi est (
Mirabile).
Commentatori danteschi:
vd. ad es.
Pietro Alighieri (3)
ad Par. IX 73-93: Nam Europam ab Asia dirrimit etiam flumen Tanai et
Meotides palus, et hoc est quod dicit dicta umbra quod in tantum procedit quod ibi in suo principio aput Sibiliam et Settam facit orizontem, in fine facit meridianum, hoc est quod extenditur usque ad medium terre (
DDP).
Autore: Elena Vagnoni.
Data redazione: 03.07.2023.