Europa, -e (s.f.)

1. Europa, una delle tre parti dell'ecumene.
De vulg. I viii 1 Ex precedenter memorata confusione linguarum non leviter opinamur per universa mundi climata climatumque plagas incolendas et angulos tunc primum homines fuisse dispersos. Et cum radix humane propaginis principalis in oris orientalibus sit plantata, nec non ab inde ad utrunque latus per diffusos multipliciter palmites nostra sit extensa propago, demumque ad fines occidentales protracta, forte primitus tunc vel totius Europe flumina vel saltim quedam rationalia guctura potaverunt.
De vulg. I viii 2 Sed sive advene tunc primitus advenissent, sive ad Europam indigene repedassent, ydioma secum tripharium homines actulerunt; et afferentium hoc alii meridionalem, alii septentrionalem regionem in Europa sibi sortiti sunt; et tertii, quos nunc Grecos vocamus, partim Europe, partim Asye occuparunt.
De vulg. I viii 2 Sed sive advene tunc primitus advenissent, sive ad Europam indigene repedassent, ydioma secum tripharium homines actulerunt; et afferentium hoc alii meridionalem, alii septentrionalem regionem in Europa sibi sortiti sunt; et tertii, quos nunc Grecos vocamus, partim Europe, partim Asye occuparunt.
De vulg. I viii 2 Sed sive advene tunc primitus advenissent, sive ad Europam indigene repedassent, ydioma secum tripharium homines actulerunt; et afferentium hoc alii meridionalem, alii septentrionalem regionem in Europa sibi sortiti sunt; et tertii, quos nunc Grecos vocamus, partim Europe, partim Asye occuparunt.
De vulg. I viii 4 Ab isto incipiens ydiomate, videlicet a finibus Ungarorum versus orientem, aliud occupavit totum quod ab inde vocatur Europa, nec non ulterius est protractum.
De vulg. I viii 5 Totum vero quod in Europa restat ab istis, tertium tenuit ydioma, licet nunc tripharium videatur: nam alii oc, alii oïl, alii affirmando locuntur, ut puta Yspani, Franci et Latini. 
De vulg. I viii 6 Istorum vero proferentes oc meridionalis Europe tenent partem occidentalem, a Ianuensium finibus incipientes. Qui autem dicunt a predictis finibus orientalem tenent, videlicet usque ad promuntorium illud Ytalie qua sinus Adriatici maris incipit, et Siciliam. Sed loquentes oïl quodam modo septentrionales sunt respectu istorum: nam ab oriente Alamannos habent et ab occidente et septentrione anglico mari vallati sunt et montibus Aragonie terminati; a meridie quoque Provincialibus et Apenini devexione clauduntur.
Ep. VII 11 Sed quid tam sera moretur segnities admiramur, quando iamdudum in valle victor Eridani non secus Tusciam derelinquis, pretermittis et negligis, quam si iura tutanda Imperii circumscribi Ligurum finibus arbitreris; non prorsus, ut suspicamur, advertens, quoniam Romanorum gloriosa potestas nec metis Ytalie nec tricornis Europe margine coarctatur.
Mon. II iii 11 Europa vero avo antiquissimo, scilicet Dardano: Affrica quoque avia vetustissima, Electra scilicet, nata magni nominis regis Athlantis; ut de ambobus testimonium reddit Poeta noster in octavo, ubi Eneas ad Evandrum sic ait: Dardanus yliace primus pater urbis et auctor, / Electra, ut Grai perhibent, Athlantide cretus, / advehitur Teucros: Electram maximus Athlas / edidit, ethereos humero qui sustinet orbes.
Mon. II iii 12 Quod autem Dardanus ab Europa originem duxerit, noster Vates in tertio cantat dicens: Est locus, Hesperiam Grai cognomine dicunt, / terra antiqua, potens armis atque ubere glebe. / Oenotri coluere viri; nunc fama minores / Ytaliam dixisse ducis de nomine gentem: / hee nobis proprie sedes, hinc Dardanus ortus.
Mon. II iii 16 Tertia Lavinia fuit, Albanorum Romanorumque mater, regis Latini filia pariter et heres, si verum est testimonium nostri Poete in ultimo, ubi Turnum victum introducit orantem suppliciter ad Eneam sic: Vicisti, et victum tendere palmas / Ausonii videre: tua est Lavinia coniunx. Que ultima uxor de Ytalia fuit, Europe regione nobilissima.
Mon. II viii 7 Post hos vero Xerxes, Darii filius et rex in Persis, cum tanta gentium multitudine mundum invasit, cum tanta potentia, ut transitum maris Asyam ab Europa dirimentis inter Sexton et Abidon ponte superaverit. Cuius operis admirabilis Lucanus in secundo Farsalie memor fuit; canit enim ibi sic: Tales fama canit tumidum super equora Xerxem / construxisse vias. Et tandem, miserabiliter ab incepto repulsus, ad bravium pervenire non potuit.
Mon. III xiv 7 Quod vero ab aliquo Imperatore non receperit, per ea que superius manifesta sunt patet sufficienter. Et quod etiam ab assensu omnium vel prevalentium non habuerit quis dubitat, cum non modo Asyani et Affricani omnes, quinetiam maior pars Europam colentium hoc aborreat? Fastidium etenim est in rebus manifestissimis probationes adducere.
De vulg. 7
Ep. 1
Mon. 5
Europa, De vulg. I viii 2, 4, 5; Mon. II iii 11, 12; II viii 7
Europe, De vulg. I viii 1, 2, 6; Ep. VII 11; Mon. II iii 16
Europam, De vulg. I viii 2; Mon. III xiv 7
-
Per D. l'Europa è una delle tre parti in cui è divisa l'ecumene, costituita dai tre continenti di Europa, Asia e Africa, circondati dalle acque dell’Oceano, secondo la concezione cosmologica tardoant. e mediev. rappresentata nei mappamondi "T in O" (vd. Corrispondenze; sui mappamondi “T in O”, cfr. Tavoni De vulg., pp. 1077-1080 e BruniLa geografia di Dante, pp. 243-248). In Mon. II iii 10 lo stesso D. fa rif. a un mondo tripartito: «quelibet pars tripartiti orbis».

I confini dell'Europa, vulgatissimi all'epoca di D. (cfr. Corrispondenze; si vedano in particolare le testimonianze di Orosio e Isidoro che D. sicuramente ebbe presenti, su cui Tavoni De vulg., p. 1077 e 1201), si estendevano da oriente a partire dal fiume Tanai, che alimenta le paludi della Meotide. La prima regione europea era la Scizia inferiore che, iniziando dalla palude della Meotide, si estendeva tra il Danubio e l'Oceano settentrionale (su questi punti estremi in D. cfr. le voci Danubius, Meotidis palus, Scithe). L'Europa proseguiva quindi verso occidente fino ai confini della Spagna, mentre la parte orientale e meridionale, circondata dal Mar Mediteranneo, iniziava con il Ponto e terminava con le isole di Gades. 

Il coronimo registra 13 occorrenze nel lat. dantesco, che si dividono tra De vulgari eloquentiaEpistole Monarchia. 

Nel De vulg. l'Europa è la regione geolinguistica dove si diffuse l'ydioma tripharium portato dai popoli dopo la dispersione di Babele. Secondo D. tre sono gli ydiomata portati dai migranti che si sono stanziati in tre zone distinte della regione: l’idioma “germanico”, che occupa la zona settentrionale dell’Europa, ossia tutto il territorio che va dalle foci del Danubio o dalla palude Meotide, fino ai limiti occidentali dell’Inghilterra e delimitato dai confini dell’Italia, della Francia e dell’Oceano (DVE I viii 3); l’idioma “greco”, che si stanziò in Oriente tra Europa e Asia (DVE I viii 4); l’idioma “romanzo” che occupò la parte meridionale d’Europa (DVE I viii 5), il quale a sua volta, al tempo di D., è pure tripharium (DVE I ix 2), perché tripartito in lingua d’oc, lingua d’oïl e lingua del sì. Si vedano a tal proposito anche le voci ydioma, tripharietripharius in VDL.

Nelle Epistole il lemma ricorre nell'exhortatio all'imperatore di Ep. VII 11, dove D. ricorda a Enrico VII, che si attarda nel Nord Italia, che la Romanorum gloriosa potestas non può essere ristretta entro i confini dell’Italia o della tricorne Europa («quoniam Romanorum gloriosa potestas nec metis Ytalie nec tricornis Europe margine coarctatur»). Il raro agg. tricornis descrive la forma triangolare dell'Europa, che forse D. poté derivare da Alberto Magno (cfr. Corrispondenze; Moore Studies, III p. 125-126, Toynbee Ep., p. 91 e la voce tricornis in VDL).

Infine, in Mon. II iii 11, 12 D. dimostra con il ricorso all'autorità virgiliana che la nobilità di Enea deriva da tutte le tre parti del mondo, in quanto ereditata dai suoi antenati, Dardano, Elettra e Assaraco, rispettivamente originari di Europa, Africa e Asia. In Mon. II iii 16 l'Europa è nominata solamente per definire l'Italia come la sua più nobile regione; in Mon. II viii 7 D. richiama l'episodio del ponte costruito da Serse tra le città di Sesto e Abido per attraversare il tratto di mare (lo stretto dei Dardanelli) che divide l'Europa dall'Asia, richiamando la testimonianza di Lucano (II 672-673, vd. Corrispondenze). Infine, in Mon. III xiv 7 D. afferma che la maggioranza dell'umanità non riconosce l'autorità della Chiesa (si tratta di una delle prove con cui D. dimostra che la Chiesa non ha il potere di conferire autorità all'Impero): non solo tutti gli abitanti dell'Asia e dell'Africa, ossia i popoli non cristiani, ma anche la maior pars Europam colentium è contraria al conferimento di poteri all'Impero da parte della Chiesa. 

Il lemma registra 5 occorrenze anche in volgare (Rime 1; Purgatorio 1; Paradiso 3), per cui vd. la voce Europa in ED. 
-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
Europa, vd. ED (A. Cecilia).
Latino classico e tardoantico:
ampiamente att. (cfr. Forcellini s.v. Europa II): vd. ad es. Lucan. II 674 Talis fama canit tumidum super aequora Xersen / construxisse vias, multum cum pontibus ausus / Europamque Asiae Sestonque admovit Abydo / incessitque fretum rapidi super Hellesponti / non eurum zephyrumque timens, cum vela ratisque / in medium deferret Athon (MqDq); HygAstr. I 9 Sic igitur et terras contineri poterimus explanare: nam quaecumque regio est quae inter arcticum et aestivum finem collocata est, ea dividitur trifariam, e quibus una pars Europa, altera Asia, tertia Africa vocatur. Europam igitur ab Africa dividit mare ab extremis Oceani finibus et Herculis Columnis; Asiam autem et Libyam cum Aegypto disterminat os Nili fluminis, quod Canopicum appellatur. Asiam ab Europa Tanais dividit bifariam se coniciens in paludem quae Maeotis appellatur (LLT); PlinNat. III 3 Terrarum orbis universus in tres dividitur partes, EuropamAsiam, Africam (CC); Mart. Cap. VI 622 Circulus omnis superae habitabilisque telluris, sicut plerique testantur, in tres partes est distributus: Europam, Asiam Africamque. Quarum primam atque ultimam interruptio dispescit Oceani (CC); Oros. Hist. I 2, 1 Maiores nostri orbem totius terrae, oceani limbo circumseptum, triquadrum statuere eius que tres partes Asiam Europam et Africam vocaverunt, quamvis aliqui duas hoc est Asiam ac deinde Africam in Europam accipiendam putarint (CC); Oros. Hist. I 2, 4-7 Europa incipit, ut dixi, sub plaga septentrionis, a flumine Tanai, qua Riphaei montes, Sarmatico aversi oceano, Tanaim fluvium fundunt: qui praeteriens aras ac terminos Alexandri Magni, in Roxolanorum finibus sitos, Maeotidas auget paludes: quarum immensa exundatio iuxta Theodosiam urbem Euxinum Pontum late ingreditur. Inde iuxta Constantinopolim longae mittuntur angustiae, donec eas mare hoc quod dicimus Nostrum accipiat. Europae in Hispania occidentalis oceanus terminus est, maxime ubi apud Gades insulas Herculis columnae visuntur, et Tyrrheni maris faucibus Oceani aestus immittitur (CC).
Latino medievale:
ampiamente att. (cfr. DMLBS s.v. Europa); vd. ad es. Vita Athanasii, I, Italiam partem esse Europae nobilissimam ac ditissimam iuxta trifariam orbis terrarum dimensionem, nemo, qui vel ex parte cosmographiam noverit, ignorat (MGH); Alberto Magno, De natura locoroum III 7 Incipit enim Europa a montibus Rypheis a flumine Tanai, et paludibus, quae sunt ad orientem, et extenditur per litus septentrionalis oceani usque in oceanum occidentalem. A litore septentrionalis oceani Germania nostra est usque ad Danubium qui est a meridie quem et Histrum vocant directum in orientem ubi a Ponto suscipitur [....]. Tota autem terra quam nunc describemus [scil. Europa] habet figuram trigoni circumfusam mari oceano (Alberto MagnoDe nat. loc.).
Lessicografi medievali:
IsidOrig. XIV 2 (De orbe), 1-2: Orbis a rotunditate circuli dictus, quia sicut rota est; unde brevis etiam rotella orbiculus appellatur. Undique enim Oceanus circumfluens eius in circulo ambit fines. Divisus est autem trifarie: e quibus una pars Asia, altera Europa, tertia Africa nuncupatur. Quas tres partes orbis veteres non aequaliter diviserunt. Nam Asia a meridie per orientem usque ad septentrionem pervenit; Europa vero a septentrione usque ad occidentem; atque inde Africa ab occidente usque ad meridiem. Unde evidenter orbem dimidium duae tenent, Europa et Africa, alium vero dimidium sola Asia; sed ideo istae duae partes factae sunt, quia inter utramque ab Oceano mare Magnum ingreditur, quod eas Intersecat. Quapropter si in duas partes orientis et occidentis orbem dividas, Asia erit in una, in altera vero Europa et Afria (Mirabile); XIV 4 (De Europa), 1-3: Post Asiam ad Europam stilum vertendum. Europa quippe Agenoris regis Libyae filia fuit, quam Iovis ab Africa raptam Cretam advexit, et partem tertiam orbis ex eius nomine appellavit. Iste est autem Agenor Libyae illius, ex qua et Libya, id est Africa, fertur cognominata; unde apparet prius Libyam accepisse vocabulum, postea Europam. Europa autem in tertiam partem orbis divisa incipit a flumine Tanai, descendens ad occasum per septentrionalem Oceanum usque in fines Hispaniae; cuius pars orientalis et meridiana a Ponto consurgens, tota mari Magno coniungitur, et in insulas Gades finitur. Prima Europae regio Scythia inferior, quae a Maeotidis paludibus incipiens inter Danubium et Oceanum septentrionalem usque ad Germaniam porrigitur (Mirabile).
Papias (s.v. Europa) = IsidOrig. XIV 4 (Mirabile).
Uguccione, E 151 (s.v. Europa): EUROPA fuit fìlia Agenoris quam luppiter rapuit et ab ea tertiam partem mundi vocant (DaMA).
Balbi (s.v. Europa): Europa fuit filia Agenoris, regis Lidie, quam Iupiter ab Affrica raptam Cretam advexit et ab ea terciam partem mundi Europam vocavit [...]. Et scias quod tres sunt partes mundi, scilicet Europa, Libia, Asia (Mirabile).
Commentatori danteschi:
-
Autore: Elena Vagnoni.
Data redazione: 03.06.2023.