1. Sciti, popoli nomadi abitanti le regioni a nord e nord-est del mar Nero (
Conte).
Mon. I xiv 6 Aliter quippe regulari oportet Scithas qui, extra septimum clima viventes et magnam dierum et noctium inequalitatem patientes, intolerabili quasi algore frigoris premuntur, et aliter Garamantes qui, sub equinoctiali habitantes et coequatam semper lucem diurnam noctis tenebris habentes, ob estus aeris nimietatem vestimentis operiri non possunt.
Mon. II viii 5 Secundus Vesoges, rex Egipti, ad hoc bravium spiravit; et quamvis meridiem atque septentrionem in Asya exagitaverit, ut Orosius memorat, nunquam tamen dimidiam partem orbis obtinuit; quin ymo a Scithis inter quasi athlotetas et terminum ab incepto suo temerario est aversus.
Mon. II viii 6 Deinde Cirus, rex Persarum, temptavit hoc: qui, Babilone destructa imperioque Babilonis ad Persas translato, nec adhuc partes occidentales expertus, sub Tamiride regina Scitharum vitam simul et intentionem deposuit.
Mon. III iii 2 Nam geometra circuli quadraturam ignorat: non tamen de ipsa litigat; theologus vero numerum angelorum ignorat: non tamen de illo litigium facit; Egiptius vero civilitatem Scitharum ignorat, non propter hoc de ipsorum civilitate contendit).
Mon. 4
Scithas, Mon. I xiv 6
Scithis, Mon. II viii 5
Scitharum, Mon. II viii 6; III iii 2
-
Dal greco Σκá½»ϑαι, etnonimo che designa le popolazioni nomadi che vivevano nell'Europa orientale e nelle steppe asiatiche, a nord e nord-est del mar Nero. Lemma esclusivo della
Monarchia, dove gli Sciti vengono ricordati come popolo abitante una regione estrema del mondo. In
Mon. I
xiv 6 D. ricorda infatti i popoli che vivono alle estremità della quarta abitabile: gli Sciti sono collocati oltre il 'settimo clima' e occupano dunque la zona più a nord del mondo e sono contrapposti ai Garamanti, che invece abitano le zone più a meridione. Il 'settimo clima', secondo la concezione geografica medievale dei
climata, era la più settentrionale delle sette aree concentriche, corrispondenti a fasce di latitudine, in cui era suddiviso il mondo abitabile ed era dunque ritenuta inadatta agli insediamenti umani (cfr.
Chiesa-Tabarroni Mon. commento
ad loc.). Alberto Magno inserisce gli Sciti nella descrizione della quarta abitabile settentrionale e orientale (cfr.
Corrispondenze). Degli Sciti D. riporta che sono oppressi da un gelo insopportabile («intolerabili quasi algore frigoris premuntur»): la Scizia era infatti considerata luogo nordico per eccellenza fin dalla classicità, caratterizzato da un freddo intollerabile (vd.
Corrispondenze, ma cfr. anche ad es.
Hor.
Carm. IV 5, 25: «Quis Parthum paveat, quis gelidum
Scythen, / Quis Germania quos horrida parturit / Fetus incolumi Caesare?»), che D. stesso ricorda in
Inf. XXXII 25-27 quando cita lo spessore del ghiaccio del fiume Tanai: «Non fece al corso suo sì grosso velo / di verno la Danoia in Osterlicchi, / né Tanaì là sotto 'l freddo cielo».
In
Mon. II
viii 5 e 6, gli Sciti vengono ricordati per aver respinto Vesoge, re d'Egitto, e Ciro il Grande, re di Persia. Le notizie storiche sono ricavate da Orosio, espressamente citato al par. 5, e nello specifico da
Hist. I 14 per la per l'impresa militare di Vesoge e da
Hist. II 6-7 per la sconfitta di Ciro per opera della regina degli Sciti Tamiri (vd.
Corrispondenze). Infine, in
Mon. III
iii 2 D., per dimostrare che non si può disputare attorno a cose che non si conoscono, D. adduce l'esempio di un Egiziano che, ignorando la civilità degli Sciti, non si esprime in proposito (cfr. la voce
Sciti in
ED).
D. non fornisce notizie precise sulla collocazione geografica del popolo. L'estensione territoriale della Scizia, come ricorda Isidoro, nel tempo andò incontro a molteplici trasformazioni: «Scythia sicut et Gothia a Magog filio laphet fertur cognominata. Cuius terra olim ingens fuit; nam ab oriente India, a septentrione per paludes Maeotides inter Danubium et Oceanum usque ad Germaniae fines porrigebatur. Postea vero minor effecta, a dextra orientis parte, qua Oceanus Sericus tenditur, usque ad mare Caspium, quod est ad occasum; dehinc a meridie usque ad Caucasi iugum deducta est, cui subiacet Hyrcania ab occasu habens pariter gentes multas, propter terrarum infecunditatem late vagantes» (
Isid.
Orig. XIV
iii 31). Nel delimitare i confini d'Europa, Isidoro considera la Scizia
inferior la prima regione d'Europa che, nascendo dalle paludi Meotidi, si estende tra il Danubio e l'oceano settentrionale, a nord dunque del Ponto Eusino (
Orig. XIV
iv 3: «Prima Europae regio Scythia inferior, quae a Maeotidis paludibus incipiens inter Danubium et Oceanum septentrionalem usque ad Germaniam porrigitur»); per Brunetto, invece, la Scizia faceva già parte dell'Asia (
Tresor, I
cxxiii 18: «Mais on prueve par les sages que la terre d'Escite siet en Aise»). Realmente esistente nell'antichità, il popolo degli Sciti nel corso del Medioevo scomparve e il loro nome «assunse valenze in qualche modo mitiche, a rappresentare condizioni estreme di sopravvivenza» (
Chiesa-Tabarroni Mon.
, p. 59). Da qui derivano probabilmente le incertezze di D. circa la loro collocazione geo-linguistica (cfr.
Marigo De vulg., commento a
De vulg. I
viii 4: «La correzione "sive Meotidis paludibus" fa sentire l'esitazione a parlare della lingua di una regione, come la Scizia, per gli occidentali ignota e favolosa»;
Tavoni De vulg., p. 1203: «dietro l'ambiguità sulle foci del Danubio
sive le paludi Meotidi si intravede l'incertezza se gli sciti rientrino nel dominio dell'idioma "germanico" o no» e le voci
Danubius,
Europa,
Meotidis palus in
VDL).
-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
ampiamente att. (cfr.
OLD s.v.
Scythes, -
ae); vd. ad es.
Mela I 11 In ea primos hominum ab oriente accipimus Indos et Seras et
Scythas. Seres media ferme Eoae partis incolunt, Indi ‹et Scythae› ultima: ambo late patentes neque in hoc tantum pelagus effusi. Spectant enim etiam meridiem Indi, oramque Indici maris, nisi quoad aestus inhabitabilem efficiunt, diu continuis gentibus occupant. Spectant et septentrionem
Scythae, ac litus Scythicum, nisi unde frigoribus arcentur, usque ad Caspium sinum possident (
CC);
Plin.
Nat. IV 80 Ab eo in plenum quidem omnes
Scytharum sunt gentes, varie tamen litori adposita tenuere, alias Getae, Daci Romanis dicti, alias Sarmatae, Graecis Sauromatae, eorumque Hamaxobii aut Aorsi, alias Scythae degeneres et a servis orti aut Trogodytae, mox Alani et Rhoxolani; superiora autem inter Danuvium et Hercynium saltum usque ad Pannonica hiberna Carnunti Germanorumque ibi confinium, campos et plana Iazyges Sarmatae, montes vero et saltus pulsi ab iis Daci ad Pathissum amnem (
CC);
Oros. I 14
Anno ante Vrbem conditam CCCCLXXX Vesozes rex Aegypti meridiem et septentrionem, divisas paene toto caelo ac pelago plagas, aut miscere bello aut regno iungere studens,
Scythis bellum primus indixit missis prius legatis qui hostibus parendi leges dicerent: ad quae
Scythae legatis responderunt stolide opulentissimum regem adversus inopes sumpsisse bellum quod timendum ipsi magis versa vice fuerit propter incertos belli eventus: nulla praemia et damna manifesta; porro sibi non exspectandum dum ad se veniatur, sed ultro praedae obviam ituros (
CC);
Oros. II 7 Igitur idem Cyrus proximi temporis successu,
Scythis bellum intulit: quem Tomyris regina, quae tunc genti praeerat, cum prohibere transitu Araxis fluminis posset, transire permisit. Primum propter fiduciam sui, dehinc propter opportunitatem ex obIectu fluminis hostis inclusi. Cyrus itaque Scythiam ingressus, procul a transmisso flumine 105 castrametatus, insuper astu eadem instructa vino epulisque deseruit, quasi territus refugisset. Hoc comperto, regina tertiam partem copiarum et filium adolescentulum ad persequendum Cyrum mittit. Barbari, veluti ad epulas invitati, primum ebrietate vincuntur: mox revertente Cyro, universi cum adolescente obtruncantur. Tomyris, exercitu ac filio amisso, vel matris vel reginae dolorem sanguine hostium diluere potius, quam suis lacrymis parat. Simulat diffidentiam desperatione cladis illatae, paulatimque cedendo, superbum hostem in insidias vocat. Ibi quippe, compositis inter montes insidiis, ducenta millia Persarum cum ipso rege delevit: adjecta super omnia illius rei admiratione, quod ne nuntius quidem tantae cladis superfuit. Regina caput Cyri amputari, atque in utrem humano sanguine oppletum conjici iubet, non muliebriter increpitans: Satia te, inquit, sanguine quem sitisti, cuius per annos triginta insatiabilis perseverasti (
CC); cfr. anche
Verg.
Georg. III 349 At non, qua
Scythiae gentes Maeotiaque unda, / turbidus et torquens flaventis Hister harenas / quaque redit medium Rhodope porrecta sub axem. / Illic clausa tenent stabulis armenta, neque ullae / aut herbae campo apparent aut arbore frondes; / sed iacet aggeribus niveis informis et alto / terra gelu late septemque adsurgit in ulnas (
MqDq).
Latino medievale:
ampiamente att., vd. ad es. Alberto Magno, De natura loci, III 1, De descriptione quartae orientalis habitationis nostrae [...] Haec autem etiam quarta 50 diversitates gentium dicitur antiquitus habuisse, sic vocatas, Perfas, Graecos, Scythas [...]. Harum autem gentium nomina multa mutata sunt, aut ex bellis aut depopulationibus terrarum, aut forte propter novas sectas et religiones nomina mutaverunt; III 3, De descriptione quartae aquilonaris habitabilis nostrae. Quarta iterum septentrionalis habet maria 8, insulas 32, montes 11, provincias 12, oppida sive civitates 50, flumina 30, gentes 28 [...]. Haec autem quarta gentes habet quae antiquitus sic sunt notae. Scythae, Nabone, Axiace, habet etiam Madreos [...] Sed et harum gentium plurimae deletae sunt hoc tempore et aliae in locum eorum intraverunt (Alberto Magno, De nat. loc.).
Lessicografi medievali:
Isid.
Orig. IX
ii 62: Limes est Persicus, qui
Scythas ab eis dividit, Scytha cognominatus, a quo limite
Scythae a quibusdam perhibentur vocati, gens antiquissima semper habita. Hi Parthos Bactrianosque; feminae autem eorum Amazonum regna condiderunt (
Mirabile).
Papias (s.v.
Scythae):
Scythae a limite Persico, qui Scythia dicitur, quod
Scythas ab Armeniis dividit vocati esse feruntur (
Mirabile).
Uguccione, S 261 (s.v.
Scite):
SCITE dicti sunt a quodam limite persico qui
Scitas ab eis dividit, Scita cognominato, unde Scitia -e, regio eorum, unde hic et hec Scita -e, gentile, et sciticus -a -um (
DaMA).
Balbi (s.v.
Scithe) =
Uguccione (
Mirabile).
Commentatori danteschi:
-
Autore: Elena Vagnoni.
Data redazione: 10.08.2023.