pernicies (pernities), -ei (s.f.)

1. peste, flagello (Conte).
Ep. VII 23 An ignoras, excellentissime principum, nec de specula summe celsitudinis deprehendis ubi vulpecula fetoris istius, venantium secura, recumbat? Quippe nec Pado precipiti, nec Tiberi tuo criminosa potatur, verum Sarni fluenta torrentis adhuc rictus eius inficiunt, et Florentia, forte nescis?, dira hec pernicies nuncupatur.
Ep. 1
pernicies, Ep. VII 23
-

Hapax nel lat. dantesco, att. solo in Ep. VII 23, ma ampiamente att. nella latinità, anche nelle varianti permities, pernities, permicies. I tre mss. disponibili per questo passo di Ep. VII (V, P, M) tramandano infatti tutti la variante pernities. Il sost. indica generalmente la distruzione fisica di persone o animali, ma per metonimia, di persona o cosa rovinosa, può assumere anche il signif. di 'peste, flagello' (Conte). Con questo valore il sost. ricorre nel passo di Ep. VII 23 nell'invettiva contro Firenze, definita dira pernicies. Il lessico utilizzato nell'attacco alla città è infatti quello tecnico della medicina, per sviluppare l'immagine di Firenze che ha ammorbato l’intera penisola con un’infezione anti-imperiale contagiosa dalla quale sono scaturite le ribellioni nel Nord Italia, per cui vd. anche i lemmi correlati commaculo, contabesco, contagio, exhalo, fetor, infatuo, inficio, languidus, sanies, scatescentia, vitio in VDL e VagnoniInterazione. La particolare accezione assunta qui dal sost. pernicies è recepita anche dal volg. A di Ep. VII che traduce dira pernicies con «crudele pestilenzia», ma non dal volg. B che traduce con «crudel morte». Il sost. pernicies ricorre con frequenza nelle epistole di Pier della Vigna, perlopiù con il signif. generico di 'rovina' (vd. Corrispondenze).

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:

ampiamente att. con il signif. di «perditio, exitium, calamitas, ruina», cfr. ThLL s.v. pernicies. È att. anche come sinonimo di pestis e pestilentia e può rif. a malattie e ferite, ThLL s.v. pernicies I B b β: «morbis, vulneribus sim.». Si veda ad. es. Liv. IV xxv 4 Pestilentia eo anno aliarum rerum otium praebuit. Aedes Apollini pro valetudine populi vota est. Multa duumviri ex libris placandae deum irae avertendaeque a populo pestis causa fecere; magna tamen clades in urbe agrisque promiscua hominum pecorumque pernicie accepta (CC); Cels. III xii 1 Incertum est enim quando febris ventura sit: ita fieri potest, ut, si subito venerit, summa in eo pernicies sit, quod auxilii causa sit inventum (CC); Colum. VI xiv 1 Est etiam illa gravis pernicies, cum pulmones exulcerantur; inde tussis et macies et ad ultimum pthisis invadit (CC). 

Latino medievale:

ampiamente att. con il signif. di 'distruzione fisica, morte, rovina', vd. DMLBS s.v. pernicies; il lemma ricorre frequentemente nelle epistole di Pier della Vigna, per cui vd. ad es. Epist. 1.3, 24, Advertat igitur industria regia, si predictam nullam sententiam ipso iure, nullumque processum servare, non minus in nostram quam omnium regum aut quarumlibet aliarum temporalium dignitatum perniciem debeamus (ALIM); Ep. 1.28, 13, De quorum eventu velit altissimus Deus, pro cuius causa certatur, quod praecurrentis famae pernicies, subsequentis rei prosperitate vincatur (ALIM); Ep. 1.30, 7 Sed, quod dolentes referimus, et reminiscimur lacrimosi, venenosi serpentis antiqui perfidia in tantum causae nostrae prevaluit, quod in totius fere mundi perniciem subiectorum nostrorum fidem in perfidiam transtulit: et nobis maternae dilectionis, proh dolor, ubera novercavit! (ALIM);  Ep. 2.1, 8, nam multiphariae cedis pernicie imperialis excertibus ignobile vulgus flagitando perurgens campum sanguineum precipiti populo cumulabat (ALIM); Ep. 2.20, 4, Ad horum ergo perniciem, indignationis nostrae pervenit aculeus, divina clementia, quae sic ipsorum infatuavit aperte consilium, quod predicto Thibaldum FranciscumGuillelmum de Sancto Severino, et... et..., eorum complices, inferioris gradus, generis et etatis, nefandissimi sceleris patratores et contra nos divinae potentiae contemptores, convenientia cogitare consilia et sufficientia preparare subsidia non permisit (ALIM); Ep. 2.48, 2, De quo, actore Domino, qui nostrum tuetur Imperium, infallibiliter, sperabamus et altiori ducti consilio, defixis castris nostris, feliciter victricia signa nostra direximus contra ipsos die lunae quinto decimo presentis mensis Iunii ante Floremsolam, ubi ad perniciem ipsorum eos convenisse didicimus, figentes felicia castra nostra; cominus eius districtum ignis noster et gladius Imperii more consumit, quod cum ipsis innotuit, signa nostra respicere non audentes, locum ipsum de nocte non sine timore maximo dimiserunt, et sic sunt in fugam conversi, quod evanescere potius quam fugere viderentur (ALIM); Ep. 2.49, 8, Nec est enim habilis resistentiae locus, quem murorum non munit anbitus aut concavitas fossatorum, et quem necessariorum habilitas copiosa non replet: cum propter subitae causae perniciem nichil illuc expositum fuerit vel portatum, quem demum fugitivorum manus timorosa tuebitur, si vires publicaes tuitionis assumere nequiverunt, qui propriae uitae spem hactenus in solo fugae refugio posuerunt? (ALIM); Ep. 5.1, 1, Caruisset namque libenter humana condicio iugo dominii, nec libertatem a se, quam eis natura donauerat, homines abdicassent, nisi quod impunita licentia scelerum in euidentem perniciem humani generis redundabat, et sic necessitate quadam oportuit naturam subesse iustitiae et seruire iudicio libertatem (ALIM); 5.10, 1, Solet studiosus et diligens vinitor evellere plantas degeneres, quae terram inutiliter occupant et perniciose luxuriant in perniciem palmitum electorum, ac in loco illarum vites electas et uberes propagare: ut tota fiat fertilis vinea et iucunda, ac habundet in fructibus et respondeat plantatori (ALIM).

Lessicografi medievali:

Papias (s.v. pernicies): pernicies idest morbus, mors vel destructio (Mirabile). 
Uguccione,
 N 22, 11 (s.v. neco): Perneco -as, perfecte necare, unde hec pernicies -ei, mors, interitus; Iosephus (Cassiod. Ios. antiq. 17 p. 25) 'venenum in eius perniciem nundinatus est' (DaMA). 
Balbi (s.v. pernicies) = Uguccione (Mirabile).

Commentatori danteschi:
-
Autore: Elena Vagnoni.
Data redazione: 26.03.2022.