archimandrita, -e (s.m.)

1. archimandrita (Conte), sommo pastore ecclesiastico.
Ep. XI 14 Non itaque videor quemquam exacerbasse ad iurgia; quin potius confusionis ruborem et in vobis et aliis, nomine solo archimandritis, per orbem dumtaxat pudor eradicatus non sit totaliter, accendisse; cum de tot pastoris officium usurpantibus, de tot ovibus, et si non ablatis, neglectis tamen et incustoditis in pascuis, una sola vox, sola pia, et hec privata, in matris Ecclesie quasi funere audiatur.
Mon. III ix 17 Iuvat quippe talia de Archimandrita nostro in laudem sue puritatis continuasse, in quibus aperte deprehenditur quod, cum de duobus gladiis loquebatur, intentione simplici respondebat ad Cristum.
Ep. 1
Mon. 1

archimandritis, Ep. XI 13
archimandrita, Mon. III ix 17

-

Grecismo (da ἀϱχιμανδϱίτης), att. nella lingua latina a partire dal lat. tardoant. Secondo l’etimologia del sost. greco di partenza, il termine è formato dal prefisso ἀρχι-, primo elemento di parole composte in cui indica il comando (ἀρχός signif. ‘capo, guida, comandante’) e dal sost. μάνδρα ‘recinto’ e con val. fig. ‘ovile, recinto della Chiesa’. Dal signif. originario di ‘pastore del gregge’ per traslato il termine è passato a indicare nel lat. cristiano il ‘sommo pastore ecclesiastico’, l’‘abate’ o in generale chi è a capo di una comunità religiosa. Nel lat. mediev. il sost. è usato non solo con il signif. specifico di abate preposto a un monastero, ma più in generale per designare qualsiasi autorità religiosa di alto rango all’interno della gerarchia ecclesiastica, come conferma la testimonianza di Uguccione («unde et quadam translatione episcopi, archiepiscopi et etiam sacerdotes dicuntur archimandrite, quasi pastores ovium Christi»), il quale registra il sost. sia tra i derivati di archos, sia tra quelli del v. mando. Anche i commentatori danteschi che chiosano il termine forniscono l’etimologia dei due elementi che compongono il sost., prima att. in volg. in Par. XI 99 rif. a San Francesco, vd. archimandrita VD.

In Ep. XI 14 archimandriti sono chiamati con ironia i cardinali corrotti, accusati di essere pastori spirituali solo nel nome (vd. la voce pastor in VDL). In Mon. III ix 17, invece, il sost. è associato a Pietro, «non nel senso specifico di “preposto ad un monastero”, ma in quello più generale di “sommo pastore ecclesiastico”», Quaglioni Mon., p. 1325. Sul lemma cfr. anche AlbaneseNel cantiere, p. 18.

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
archimandrita, vd. VD.
Latino classico e tardoantico:
termine assente nel lat. class. ma ampiamente att. nel lat. tardoant. con il signif. di ‘superiore di un monastero, abate’. È att. anche la forma femminile archimandritissa, -ae con il signif. di ‘badessa’, cfr. ThLL s.v. archimandrites vdl archimandrita.
Latino medievale:

ampiamente att. con il signif. di «abbas, abbas generalis» e anche «praelatus, antistes, archiepiscopus episcopus, parochus» (MLW s.v. archimandrita I e II), ma non si rilevano occorrenze nelle principali raccolte epistolari mediev. Può designare anche il pontefice, cfr. Blaise Mediev. s.v. archimandrita 2 e DMLBS s.v. archimandrita d.

Lessicografi medievali:

Papias (s.v. archimandrita): Archimandrita, pater spiritualium ovium, heremita (Mirabile).
Uguccione, A 312, 1 (s.v. archos): Archos grece, princeps latine, inde archia idest principatus, et per compositionem hic et hec archimandrita -te, princeps ovium, nam mandros dicitur ovis, et per translationem dicitur quandoque de pastoribus spiritualibus (DaMA); M 24, 3-4 (s.v. mando): et hic mandra, -e, idest bubulcus, a bobus sibi commendatis, vel quia nomina boum mandat memorie; Iuvenalis «instantis convicia mandre»; vel mandros dicitur ovis, inde hic et hec mandra, pastor ovium; et per compositionem hic et hec archimandrita, -e, idest princeps vel pastor ovium; unde et quadam translatione episcopi, archiepiscopi et etiam sacerdotes dicuntur archimandrite, quasi pastores ovium Christi (DaMA).
Balbi (s.v. archimandrita): Archimandrita ab archos princepes et mandros ovis dicitur. Hic archimandrita, -te idest pastor ovium et per translacionem dicitur quandoque de pastoribus spiritualibus (Mirabile).

Commentatori danteschi:
Pietro Alighieri (1) ad Par. XI 99: Dicitur enim archimandrita ab archòs, quod est princeps, et mandra, quod est grex, et mandra ovium, hoc est religiosorum, de quibus Augustinus ait: non inveni meliores homines, quam qui in monasteriis profecerunt, nec deteriores, quam qui monasteria reliquerunt (DDP).
Codice cassinese ad Par. XI 99: Archimandrita qui dicitur princeps grecis nam dicitur archimandrita ab arcos quod est princeps et mandros quod est grex sive mandria et sic quisque Abbas principatum habens in monacos. potest dici archimandrita (DDP).
Chiose ambrosiane ad Par. XI 99: Archimandrita, Princeps pastor ovium mandrie, et dicitur ab archos, quod est princeps (DDP).
Benvenuto da Imola ad Par. XI 94-99: Archimandrita enim dicitur ab Archon quod est princeps, et Mandra, quod est grex; unde Archimandrita, idest, princeps gregis, qualis fuit Franciscus, quem sequutus est maximus grex (DDP).
Giovanni di Serravalle ad Par. XI 94-99: Dicitur autem archimandrita ab archos, idest princeps, et mandros, quod est grex; inde archimandrita, idest princeps gregis (DDP).
Autore: Elena Vagnoni.
Data redazione: 19.02.2021.