armentum, -i (s.n.)

1. armento, mandria di bestiame (Castiglioni-Mariotti).
Eg. II 21 inde per inflatos calamos interna recludit / gaudia sic ut dulce melos armenta sequantur
Eg. IV 72 montibus in Siculis pecudes armentaque pavit.
Eg. 2

armenta, Eg. II 21
armentaque, Eg. IV 72

-

Il sost. ricorre in Eg. II 21 e IV 72 a indicare gli armenti collocati nel paesaggio bucolico, che nel primo caso seguono la melodia della zampogna di Mopso, nel secondo si situano sui pascoli dei monti di Sicilia. Il termine è glossato sul Laur. 29.8, in rif. a Eg. II 21, «idest scolares», secondo l’interpretazione allegorica tipica della scuola mediev. che identificava gli studenti negli animali bucolici e il maestro nel pastore (cfr. Albanese Eg., p. 1705).

Il sost. è frequente nel lessico bucolico, dalle Ecloge virgiliane alla bucolica mediev. di Metello di Tegernsee (ma la clausola dantesca «armenta sequantur» è ripresa da Verg. Aen. XII 719 e cfr. anche Aen. I 185 «armenta secuntur»; la iunctura «pecudes armentaque» rimanda a Ov. Met. XV 84 e Stat. Theb. IV 445, nel secondo caso con identità di sede metrica).

I lessicografi mediolatini specificano la differenza tra armenta, costituiti da animali di taglia grande e in partic. bovini, e greges, formati invece da ovini, animali di taglia più piccola (cfr. Isid. Orig. XII i 8; Uguccione, A 313, 7 e anche G 90, 1 «grex -gis, et differt ab armento, quia armentum est maiorum, ut equorum, bovum, grex minorum, ut caprarum et ovium»; Balbi s.v. armentum; vd. grex in VDL). D. utilizza il corrispondente volgare armento in Inf. XXV 30 «lo furto... / del grande armento», a designare il gruppo di quattro buoi e quattro vacche sottratto da Caco a Ercole (vd. armento in ED).

L’immagine degli armenti attirati dalle melodie pastorali di Eg. II 21 è ripresa da Giovanni del Virgilio, Eg. III 27 «Et mecum: “si cantat oves et Tityrus hyrcos / aut armenta trahit, quianam civile canebas / urbe sedens carmen?» (Poeti d'Italia). Il termine registra successive att. di ambito bucolico in Giovanni del Virgilio, Eg. Muss. 32 «dum ludunt hac ecce greges armentaque pausant»; 169 «quin te dum turbatur agris armenta sequantur» (Poeti d'Italia), con la medesima clausola dantesca e già virgiliana; Petrarca, Buc. II 5; V 139; VI 179; XII 36 e numerose in Boccaccio, Bucc. (cfr. DaMA, Poeti d’Italia).

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
armento, vd. ED (F. Anceschi).
Latino classico e tardoantico:
numerose (cfr. ThLL s.v. armentum); in ambito bucolico: Verg. Ecl. II 23 Canto quae solitus, si quando armenta vocabat, / Amphion Dircaeus in Actaeo Aracyntho (MqDq); IV 22 Ipsae lacte domum referent distenta capellae / ubera, nec magnos metuent armenta leones (MqDq); VI 45 Et fortunatam, si numquam armenta fuissent, / Pasiphaen nivei solatur amore iuvenci (MqDq); 59 Aut herba captum viridi aut armenta secutum / perducant aliquae stabula ad Gortynia vaccae (MqDq); Nemes. Ecl. I 74 reboat te quicquid carminis, Echo / respondet silvae; te nostra armenta loquuntur (MqDq).
Latino medievale:
numerose (cfr. MLW s.v. armentum); nella poesia bucolica: Metello di Tegernsee, Quirin., I 86 Quę bene succrevit formosaque sic adolevit, / ut nec in armento fuerit similis sibi toto; Metello di Tegernsee, Quirin., I 89 Hanc tolli iussit, meliorandis quoque iunxit / armentis reliquis, lucris persuasus iniquis (DaMA); Metello di Tegernsee, Quirin., II 2 Dum movisse pedes sacras vult pastor ad edes / anxius armenti Coridon a clade retenti; Metello di Tegernsee, Quirin., II 49 Voto debentem reddi, medio gradientem / armento rapuere, minutatim secuere (DaMA); Metello di Tegernsee, Quirin., IV 77 Bucula prole sequente fugax agitata repente / proruit armentis ignoto calle relictis (DaMA).
Lessicografi medievali:

Isid. Orig. XII i 8: Item quoque armenta, vel quod sit apta armis, id est bello; vel quod his in armis utimur. Alii armenta tantum boves intellegunt, ab arando, quasi aramenta [vel quod sint cornibus armata]. Discretio est autem inter armenta et greges: nam armenta equorum et boum sunt, greges vero caprarum et ovium (Mirabile).
Papias (s.v. armenta): armenta pecuaria greges bestiarum, equorum boumque, sic ab armis quibus sunt apta dicta. Nam scutis boum coria, praelio equi sunt apti, greges vero caeteri proprie collatae victoriae causa (Mirabile).
Uguccione, A 313, 7 (s.v. armus): Item ab arma hoc armentum -ti, quia aptum sit armis vel faciendis vel ferendis vel exercendis vel quia sit cornibus armatum; vel dicitur armentum quasi aramentum ab arando, et est proprie de maioribus, grex de minoribus (DaMA).
Balbi (s.v. armentum) = Uguccione (Mirabile).

Commentatori danteschi:
Guido da Pisa ad Inf. XVII 97 Hoc autem dicitur quia habebat tria regna, ideo tricorpor fingitur a poetis. Pastor etiam vocabatur quia multa possidebat armenta, quorum fama Hercules excitatus in olla enea, secundum fabulam, venit in Yspaniam, ipsum Gerionem occidit, et armenta omnia secum duxit, sicut dicetur in cantu XXV (DDP).
Guido da Pisa ad Inf. XXV 25-27 Hercules autem sua armenta inveniens quotidie diminuta, nec ipsorum boum raptorum inveniens aliqua vestigia sive signa, cum suis armentis silvam circuit aventinam (DDP).
Guido da Pisa ad Inf. XXXI 100 Cum autem Hercules rediret de Yspania, victo Gerione, ducens armenta boum, iste Caccus quatuor pulcerrimos boves totidemque iuvencas Herculi furatus est (DDP).
Pietro Alighieri (1) ad Par. XXVII 79-84 Et ad historiam est sciendum, quod Jupiter rex Cretensis captus fuit amore cujusdam virginis nomine Europae, filiae regis Tyriae et Phoeniciae, quam non possendo habere misit Mercurium ibi, qui colligeret omnia armenta illius loci ad littora (DDP).
Benvenuto da Imola ad Inf. XXV 17-18 Scribit enim quod Hercules dum reverteretur victor de Hispania post victoriam Gerionis, de quo plene dictum est supra capitulo XVII, ducebat secum multa et pulcra armenta, et cum transiens per Italiam pervenisset ad radices montis Aventini, captus amoenitate loci, voluit parum requiescere ibi (DDP).
Autore: Veronica Dadà.
Data redazione: 26.05.2021.
Data ultima revisione: 14.01.2022.