grex, gregis (s.m.)

1. gregge (Castiglioni-Mariotti). 
De vulg. I xviii 1 Nam sicut totum hostium cardinem sequitur ut, quo cardo vertitur, versetur et ipsum, seu introrsum seu extrorsum flectatur, sic et universus municipalium grex vulgarium vertitur et revertitur, movetur et pausat secundum quod istud, quod quidem vere paterfamilias esse videtur.
Eg. II 61 Nulli iuncta gregi nullis assuetaque caulis, / sponte venire solet, nunquam vi, poscere mulctram.
Eg. IV 75 Sed quanquam viridi sint postponenda Pelori / Ethnica saxa solo, Mopsum visurus adirem, / hic grege dimisso, ni te, Polipheme, timerem.
Eg. IV 89 Tityrus arridens et tota mente secundus / verba gregis magni tacitus concepit alumni.
Ep. VII 24 Hec est vipera versa in viscera genitricis; hec est languida pecus gregem domini sui sua contagione commaculans.
Ep. XI 6 Vos equidem, Ecclesie militantis veluti primi prepositi pili, per manifestam orbitam Crucifixi currum Sponse regere negligentes, non aliter quam falsus auriga Pheton exorbitastis; et quorum sequentem gregem per saltus peregrinationis huius illustrare intererat, ipsum una vobiscum ad precipitium traduxistis.
Ep. XIII 7 Nos autem quibus optimum quod est in nobis noscere datum est, gregum vestigia sectari non decet, quin ymo suis erroribus obviare tenemur.
Mon. III iii 7 Summus nanque Pontifex, domini nostri Iesu Cristi vicarius et Petri successor, cui non quicquid Cristo sed quicquid Petro debemus, zelo fortasse clavium, necnon alii gregum cristianorum pastores, et alii quos credo zelo solo matris Ecclesie promoveri, veritati quam ostensurus sum de zelo forsan - ut dixi- non de superbia contradicunt.
Mon. III iii 17 Hiis itaque sic exclusis, excludendi sunt alii qui, corvorum plumis opertis, oves albas in grege Domini se iactant. Hii sunt impietatis filii qui, ut flagitia sua exequi possint, matrem prostituunt, fratres expellunt, et denique iudicem habere nolunt. Nam cur ad eos ratio quereretur, cum sua cupiditate detenti principia non viderent?

De vulg.     1
Eg.             3
Ep.             3
Mon.          2

grege, Eg. IV 75; Mon. III iii 17
gregem, Ep. VII 24; Ep. XI 6
gregi, Eg. II 61
gregis, Eg. IV 89
gregum, Ep. XIII 7; Mon. III iii 7
grex, De vulg. I xviii 1

-

Il sost. è impiegato in tutta la tradizione antecedente a D. con il signif. proprio di ‘gregge’ e con quello fig., connotato spesso negativamente, di ‘aggregazione’, ‘moltitudine’. La seconda accezione è talmente consueta che l’Elementarium di Papias registra soltanto i signif. di ‘moltitudine’, ‘popolo’, ‘aggregazione di minori’. La differenza rispetto ad armentum, su cui invece Uguccione fonda la sua definizione, è comprovata da molteplici esempi del lat. class., ad es. Ov. Met. I 513 e Stat. Theb. X 824. Le Derivationes precisano che l’armentum è costituito di animali più grandi, come cavalli e buoi, mentre il grex indica un insieme di bestie più piccole, quali capre e pecore (vd. armentum in VDL). 
Analogamente ai suoi antecedenti, D. utilizza il sost. più frequentemente al singolare.

Nelle Egloge il sost. designa il gregge quale elemento caratterizzante della fictio bucolica: in Eg. II 61 è il gregge cui non appartiene l’ovis gratissima (cfr. ovis in VDL); nella quarta egloga Titiro accoglie tacito le parole del custode del gregge (v. 89) e, declinando l’invito di Mopso, resta fermo nel proposito di non abbandonare il gregge e quindi il Peloro (v. 75). Il sost. compare anche, al plurale, in Giovanni del Virgilio, Eg. III 21: «custodes gregium, quanquam tamen Archades omnes» e 38 «rapta tuis gregibus, ingrate dedecus urbi» (per tutta la questione di gregium per gregum, att. nel lat. mediev. e non in quello class., vd. Pastore Stocchi Eg., p. 185; Albanese Eg., p. 1736; Petoletti Eg., p. 579).

Negli altri passi D. utilizza il sost. sempre con valore fig.: in Ep. VII 24 il gregge è figura dei popoli vicini alla vipera Firenze, contagiati dal suo afflato pestifero; in Ep. XI 6 incarna lo stesso popolo di Firenze, che avrebbe dovuto trovare una guida sicura nei Cardinali, cui la lettera è rivolta. In Ep. XIII 7, invece, è metafora del volgo ignorante, da cui l’intellettuale deve avere cura di scostarsi. In Mon. III iii 7 il sost. indica le comunità cristiane guidate dal Pontefice, il pastore per antonomasia, mentre la spiegazione offerta in De vulg. I xviii 1, per cui il gregge è l’insieme dei volgari municipali, che si oppongono al volgare illustre egregium di De vulg. I xvii 3, è l’unico caso, nell’ambito dell’impiego dantesco, in cui il sost. non designa un essere animato.

Per l’uso del sost. nell’opera volgare vd. greggia, in VD.

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:

greggia, vd. VD.

Latino classico e tardoantico:

ampiamente att., sia al singolare che al plurale (ThLL s.v. grex). In senso proprio: Verg. Ecl. VII 2 Forte sub arguta consederat ilice Daphnis, / compulerantque greges Corydon et Thyrsis in unum, / Thyrsis oves, Corydon distentas lacte capellas (MqDq); Sen. Herc. f. 140 Pastor gelida cana pruina / grege dimisso pabula carpit (MqDq). Contrapposto ad armenta, che indica un gregge più grande: Ov. Met. I 513 non ego sum pastor, non hic armenta gregesque / horridus observo. Nescis, temeraria, nescis (MqDq); Stat. Theb. X 824 nusquam irae, sedit rabidi feritasque famesque / oris, eunt praeter secura armenta gregesque (MqDq). In senso fig.: Hor. Epist. I ix 11 scribe tui gregis hunc et fortem crede bonumque (MqDq); Sen. Troad. 138 Post elatos / Hecubae partus regumque gregem (MqDq).  

Latino medievale:

ampiamente att., sia in senso proprio che fig. (cfr. Arnaldi-Smiraglia s.v. grex). Tra gli ess.: Metello di Tegernsee, Quirin., II 48 Iam clara surgente die, grege prata petente / bis gemini venere lupi, pecus insiliere (DaMA); Innocenzo III, papa, De miseria, I 13 possedi servos et ancillas, multamque familiam habui, armenta quoque et magnos ovium greges, ultra omnes qui fuerunt ante me in Ierusalem (DaMA); Albertino Mussato, Obsid., III 281 visuntur prede captivorumque caterve / cornipedumque greges et Martis dona faventis (Poeti d'Italia); Giovanni del Virgilio, Eg. Muss., 32 dum ludunt hac ecce greges armentaque pausant (Poeti d'Italia); Iacopo Stefaneschi, Opus metricum, III 543-545 Duces, prono succurrite mundo / et date pastorem viridantia pascua dantem / prebentemque gregi, rectum doctumque perennis (Poeti d'Italia).

Lessicografi medievali:

Isid. Orig. VIII i 8: quod scilicet congregari et pecora solent, quorum et greges proprie dicimus; convocari autem magis est utentum ratione, sicut sunt homines (Mirabile).
Papias (s.v. grex): grex, multitudo, populus, minorum aggregatio. Grex-gis a grego-as (Mirabile).
Uguccione, G 90, 1 (s.v. grego): grex-gis, et differt ab armento, quia armentum est maiorum, ut equorum, bovum, grex minorum, ut caprarum et ovium (DaMA).
Balbi (s.v. grex) = Uguccione (Mirabile).

Commentatori danteschi:

i commentatori impiegano il sost. con il signif. comune di ‘gregge’; ricorrono spesso alle etimologie, che assimilano il gregge alla mandria e lo distinguono dall’armentum. Tra gli ess.: Pietro Alighieri (1) ad Par. XI 99 Dicitur enim  archimandrita ab archòs, quod est princeps, et mandra, quod est grex, et mandra ovium, hoc est religiosorum (DDP); Giovanni da Serravalle ad Inf. XVII 1 ‘Ecco la fiera’ […] et cum sua fraudulentia congregavit multas divitias, maxime greges ovium, armenta bovum, multitudinem equorum (DDP). 

Autore: Lisa Ciccone.
Data redazione: 26.05.2021.