curo, -avi, -atum, -are (v.)

1. preoccuparsi (Conte).
De vulg. I xix 3 Quibus illuminatis, inferiora vulgaria illuminare curabimus, gradatim descendentes ad illud quod unius solius familie proprium est.
De vulg. II vii 3 Intuearis ergo, lector, actente quantum ad exaceranda egregia verba te cribrare oportet: nam si vulgare illustre consideres, quo tragici debent uti poete vulgares, ut superius dictum est, quos informare intendimus, sola vocabula nobilissima in cribro tuo residere curabis.
2. interessarsi a (Conte).
Mon. I i 2 Longe ab offitio se esse non dubitet qui, publicis documentis imbutus, ad rem publicam aliquid afferre non curat; non enim est lignum, quod secus decursus aquarum fructificat in tempore suo, sed potius perniciosa vorago semper ingurgitans et nunquam ingurgitata refundens.
Mon. II vi 4 Romanus populus ad imperandum ordinatus fuit a natura; et hoc sic declaratur: sicut ille deficeret ab artis perfectione qui finalem formam tantum intenderet, media vero per que ad formam pertingeret non curaret, sic natura, si solam formam universalem divine similitudinis in universo intenderet, media autem negligeret; sed natura in nulla perfectione deficit cum sit opus divine intelligentie: ergo media omnia intendit, per que ad ultimum sue intentionis devenitur.
Mon. III ii 6 Si vero Deus non vellet impedimentum finis, (prout 'non vellet' sequeretur ad 'non nolle') nichil de impedimento curaret, sive esset sive non esset; sed qui impedimentum non curat, rem que potest impediri non curat, et per consequens non habet in voluntate; et quod quis non habet in voluntate, non vult.
3. curare, avere in cura, trattare (Conte).
Mon. I xvi 5 Intellectu egrotas utroque, similiter et affectu: rationibus irrefragabilibus intellectum superiorem non curas, nec experientie vultu inferiorem, sed nec affectum dulcedine divine suasionis, cum per tubam Sancti Spiritus tibi effletur: «Ecce quam bonum et quam iocundum, habitare fratres in unum».
4. tenere in conto (Rinaldi Questio).
Questio 16 Hiis igitur rationibus, et aliis non curandis, conantur ostendere suam oppinionem esse veram qui tenent aquam esse altiorem terra ista detecta sive habitabili, licet in contrarium est sensus et ratio. Ad sensum enim videmus per totam terram flumina descendere ad mare, tam meridionale quam septentrionale, tam orientale quam occidentale; quod non esset, si principia fluminum et tractus alveorum non essent altiora ipsa superficie maris. Ad rationem vero patebit inferius, et hoc multis rationibus demonstrabitur.
De vulg. 2
Mon
. 5
Questio 1
curabimus, De vulg. I xix 3
curabis, De vulg. II vii 3
curandis, Questio 16
curaret, Mon. II vi 4; III ii 6
curas, Mon. I xvi 5
curat, Mon. I i 2; III ii 6 (2)
-

In De vulg. il verbo curo indica preoccupazione e attenzione: in I xix 3, «inferiora vulgaria illuminare curabimus», D. anticipa l'attenzione nel libro successivo per i volgari inferiori; in II vii 3, «sola vocabula nobilissima in cribro tuo residere curabis», D. indica al lettore la necessaria attenzione e la cura necessaria che debbono avere i poeti volgari di stile tragico nello scegliere i vocacoli più nobili (cfr. Fenzi De vulg. p. 135 e p. 195).

In Mon. I i 2 il verbo curo è utilizzato nel prologo in una posizione di forte rimprovero, definisce e indica il compito di ogni uomo di interessarsi a portare un contributo alla comunità: «qui [...] ad rem publicam aliquid afferre non curat» (cfr. Chiesa-Tabarroni Mon. I i 2, pp. 3-4). Sulla stessa scia il signif. di Mon. II vi 4, relativo al mancato interesse verso gli elementi intermedi di chi miri alla perfezione della forma finale.

In Mon. I xvi 5 D. descrive un'umanità mala in utroque intellectu, similiter et affectu, al punto da non riconoscere la monarchia universale come miglior forma di governo per assicurare pace e dunque felicità. I rimedi che potrebbero curarla sono le irrefragabiles rationes che si rivolgono all'intellectus superior, gli argomenti evinti dall'esperienza, soprattutto storica, che si rivolgono all'intellectus inferior, e la dolcezza del messaggio divino che si rivolge all'affectus.

In Mon. III ii 6 è presente uno dei luoghi incerti della tradizione (cfr. Chiesa-Tabarroni Mon., p. cxxxix). Il congiuntivo curaret, comune all'intera tradizione, era stato emendato prima da Ricci Mon., poi da Shaw Mon. nell'infinito curare. L'ed. Quaglioni reintroduce la forma al congiuntivo, preferendo tuttavia la lectio singularis di U che vede un quod anticipare nichil («prout non vellet sequeretur ad non velle quod nichil de impedimento curat»). L'ed. Chiesa-Tabarroni mantiene la forma al congiuntivo, correggendo il non velle in non nolle, dando così piena intellegibilità al passo (cfr. anche Chiesa-Tabarroni Mon. I ii 6, p. 155-157; Quaglioni Mon. I ii 6, p. 132, n. ad locum).

In Questio 16 il gerundivo curandis concordato con rationibus va ad indicare delle argomentazioni trascurabili, delle quali non è necessario tenere conto (cfr. Rinaldi Questio 16, p. 706, n. ad loc.).

Cfr. anche cura curator.

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
curare, vd. ED.
Latino classico e tardoantico:

molto att. nel lat. class. con i signif. principali di ‘dedicarsi a qualcosa’, ‘preoccuparsi’ e ‘curare’ a livello medico (vd. ThLL s.v. curo; vd. anche Forcellini s.v. curo); a titolo esemplificativo, Verg. Ecl. II 33 Pan primum calamos cera coniungere pluris / instituit, Pan curat ovis oviumque magistros / nec te paeniteat calamo trivisse labellum (MqDq); Cic. Nat. deorum I 3 Haec enim omnia pure atque caste tribuenda deorum numini ita sunt, si animadvertuntur ab is et si est aliquid a deis inmortalibus hominum generi tributum; sin autem dei neque possunt nos iuvare nec volunt nec omnino curant nec quid agamus animadvertunt nec est quod ab is ad hominum vitam permanare possit, quid est quod ullos deis inmortalibus cultus honores preces adhibeamus? (CC). Att. anche nel lat. tardoant. con i signif. di ‘dedicarsi a’, ‘preparare, procurare’, ‘rendere i propri doveri a’, ‘guarire’ sia moralmente sia fisicamente (vd. Blaise Patr. s.v. curo); a titolo esemplificativo, Aug. Civ. XVIII 41 Has et alias paene innumerabiles dissensiones philosophorum quis umquam populus, quis senatus, quae potestas vel dignitas publica inpiae civitatis diiudicandas et alias probandas ac recipiendas, alias inprobandas repudiandasque curavit, ac non passim sine ullo iudicio confuseque habuit in gremio suo tot controversias hominum dissidentium, non de agris et domibus vel quacumque pecuniaria ratione, sed de his rebus, quibus aut misere vivitur aut beate? (CC).

Latino medievale:

att. anche nel lat. mediev. con allargamento semantico del suo signif. relativo ad ‘avere cura e attenzione’ (vd. Blaise Mediev. s.v. curo), così in D.; a titolo esemplificativo, Tommaso d'Aquino, Summa Theol., IIa IIae, q. 6, art. 8 Hoc igitur modo dicitur ignorantia, sive cum aliquis actu non considerat quod considerare potest et debet, quae est ignorantia malae electionis, vel ex passione vel ex habitu proveniens, sive cum aliquis notitiam quam debet habere, non curat acquirere; et secundum hunc modum, ignorantia universalium iuris, quae quis scire tenetur, voluntaria dicitur, quasi per negligentiam proveniens (LLT); q. 14, art. 3, Alio modo potest intelligi quantum ad culpam, sicut aliquis dicitur morbus incurabilis secundum naturam morbi, per quem tollitur id ex quo morbus potest curari, puta cum morbus tollit virtutem naturae, vel inducit fastidium cibi et medicinae; licet etiam talem morbum Deus possit curare (LLT).

Lessicografi medievali:
Uguccione, C 46, 29 (s.v. cardian): Item a cura curo -as verbum activum, idest sanare vel purgare vel curam alicui adhibere; invenitur absolutum et neutrum: curare idest curam et studium habere. (DaMA).
Balbi (s.v. curo) = Uguccione (Mirabile).
Commentatori danteschi:
A titolo esemplificativo: Pietro Alighieri (3) ad Inf. I 1-3: Nam usque ad dictum dimidium vigor humanus ascendens et vagus de talibus non curat, et ideo merito rogabat Psalmista Deum dicens: Ne revoces me in dimidio dierum meorum {Ps. CI 25} (DDP).
Autore: Giandomenico Tripodi.
Data redazione: 14.10.2021.