cura, -e (s.f.)

1. passione (Conte).
Eg. II 9 Stulte, quid insanis?» inquam «Tua cura capelle
2. preoccupazione (Conte).
Ep. XII 2 In litteris vestris et reverentia debita et affectione receptis, quam repatriatio mea cure sit vobis et animo, grata mente ac diligenti animadversione concepi; et inde tanto me districtius obligastis, quando rarius exules invenire amicos contingit.
Mon. II viii 1 Ille igitur populus qui cunctis athletizantibus pro imperio mundi prevaluit, de divino iudicio prevaluit. Nam, cum diremptio universalis litigii magis Deo sit cure quam diremptio particularis, et in particularibus litigiis quibusdam per athletas divinum iudicium postulamus iuxta iam tritum proverbium «Cui Deus concedit, benedicat et Petrus», nullum dubium est quin prevalentia in athletis pro imperio mundi certantibus Dei iudicium sit secuta.
Mon. III xiv 4 Sed nec per divinam: omnis divina lex duorum Testamentorum gremio continetur; in quo quidem gremio reperire non possum temporalium sollicitudinem sive curam sacerdotio primo vel novissimo commendatam fuisse.
3. provvidenza (Tavoni De vulg.).
De vulg. I ii 4 Et si obiciatur de hiis qui corruerunt spiritibus, dupliciter responderi potest: primo quod, cum de hiis que necessaria sunt ad bene esse tractemus, eos preterire debemus, cum divinam curam perversi expectare noluerunt; secundo et melius quod ipsi demones ad manifestandam inter se perfidiam suam non indigent nisi ut sciat quilibet de quolibet quia est et quantus est; quod quidem sciunt: cognoverunt enim se invicem ante ruinam suam.
4. cura (Chiesa-Tabarroni Mon.), compito-dovere politico verso qualcuno o qualcosa.
Mon. I xi 16 Et rursus: principibus aliis appropinquant per Monarcham et non e converso; et sic per prius et inmediate Monarche inest cura de omnibus, aliis autem principibus per Monarcham, eo quod cura ipsorum a cura illa supprema descendit.
Mon. III xv 6 Quod non sic intelligendum est ac si Cristus, qui Deus est, non sit dominus regni huius; cum Psalmista dicat «quoniam ipsius est mare, et ipse fecit illud, et aridam fundaverunt manus eius»; sed quia, ut exemplar Ecclesie, regni huius curam non habebat.
5. cura, terapia (Conte).
Mon. II ix 3 Sed semper cavendum est ut, quemadmodum in rebus bellicis prius omnia temptanda sunt per disceptationem quandam et ultimo per prelium dimicandum est, ut Tullius et Vegetius concorditer precipiunt, hic in Re militari, ille vero in Offitiis; et quemadmodum in cura medicinali ante ferrum et ignem omnia experienda sunt et ad hoc ultimo recurrendum; sic, omnibus viis prius investigatis pro iudicio de lite habendo, ad hoc remedium ultimo quadam iustitie necessitate coacti recurramus.
De vulg. 1
Eg
. 1
Ep. 1
Mon. 8
cura, Eg. II 9; Mon. I xi 16 (3); II ix 3
curam, De vulg. I ii 4; Mon. III xiv 4; III xv 6
curas, Mon. I xvi 5
cure, Ep. XII 2; Mon. II viii 1

cura divina: De vulg. I ii 4
cura esse: Ep. XII 1; Mon. II viii 1; III xiv 4
cura medicinalis: Mon. II ix 3

Genericamente in D. il termine indica una preoccupazione con la duplice sfumatura di attenzione o di impegno.

[1] Il termine cura in Verg. Ecl. I 57, come in D., è accostato come apposizione ad animali (palumbes in Virgilio - capelle in D.); differentemente in Verg. Ecl. X 22 è accostato alla fanciulla, Licoride, oggetto della passione di Gallo.

[2] La costruzione con esse significa ‘stare a cuore’ (Chiesa-Tabarroni Mon.), cfr. ad es. Tommaso d'Aquino, Cat. in M., VI 20, Sed quidam dicunt: Deo curam esse existentium permanentiae in universali, et huius solius providentiam habere; singularia vero fieri ut contingit (LLT). 
In Mon. III xiv 4 il termine appare in dittologia sinonimica con il sostantivo sollicitudo - sollicitudinem sive curam -, come anche nei casi presentati dei commentatori danteschi; così att. già dall'antichità e nel medioevo (ad es. Cic. Att. VI xiv 3; Aug. Ps. 128, 1; Tommaso d'Aquino, In Arist. Metaph., IIII xii 675). 

[3] Il sintagma acquista sin dai primi autori cristiani il signif. di ‘divina provvidenza’ (cfr. Tommaso d'Aquino, Summa Theol., Ia IIae q. 112, art. 4, resp. 1 fra le att. del termine nel lat. mediev.).

[5] Signif. particolare ha in accordo con l'agg. medicinalis, -e, atto ad identificare la pratica della cura medica.

Cfr. anche curatorcuro.

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
cura, vd. ED.
Latino classico e tardoantico:

molto att. già dal lat. class. con i signif. propri di «studium, labor, opera, diligentia»; «cultus, custodia, tutela»; «officium, munus»; sollicitudo ed in ultimo amor (vd. ThLL s.v. cura, vd. anche Forcellini s.v. cura). Ad es. su Verg. Ecl. X 22 «Galle, quid insanis? - inquit. - Tua cura Lycoris» è costruito l'esametro dantesco (Eg. II 9); analogo sintagma anche in Verg. Ecl. I 57 raucae, tua cura, palumbes (vd. Petoletti, Eg. X ad loc.); costruzione analoga ad Ep. XII 1 è presente in Ov. Her. XVII 162 «[...] Et tibi sit curae Troicus hospes» ait (MqDq); a titolo esemplificativo, Cic. Off. I xv 47 Sin erunt merita, ut non ineunda, sed referenda sit gratia, maior quaedam cura adhibenda est; nullum enim officium referenda gratia magis necessarium est (CC). Att. anche nel lat. tardoant. con i signif. di ‘sollecitudine’, ‘osservanza’, ‘cura’, ‘amministrazione’, ‘guarigione’ (vd. Blaise Patr. s.v. cura); a titolo esemplificativo, Aug. Civ. XV 27 Deinde cum dicitur, masculus et femina erunt, profecto intelligitur ad reparandum genus dici; ac per hoc nec illa necesse fuerat ibi esse quae possunt sine concubitu de quibuscunque rebus vel rerum corruptionibus nasci; vel si fuerunt sicut in domibus consueverunt esse, sine ullo numero definito esse potuisse; aut si mysterium sacratissimum quod agebatur, et tantae rei figura etiam veritate facta aliter non posset impleri, nisi ut omnia ita certo illo numero essent, quae vivere in aquis, illius natura prohibente, non possent, non fuit ista cura illius hominis, vel illorum hominum, sed divina. (CC).

Latino medievale:

ancora molto att. nel lat. mediev., mantiene i signif. class. ed allarga il suo campo semantico, assumendo in particolare alcuni signif. cristiani, quali ad es. ‘cura animarum’, ‘cura ecclestiastica e ‘cura divina’ (vd. Du Cange s.v. cura; vd. anche Blaise Mediev. s.v. cura); a titolo esemplificativo, Tommaso d'Aquino, Summa Theol., I q. 22, art. 2, resp. 2 Ad secundum dicendum quod aliter de eo est qui habet curam alicuius particularis, et de provisore universali (LLT); Tommaso d'Aquino, Perf. spirit., XX 686 Sed in monacho clerico duo concurrunt; et clericatus et status religionis; similiter in clerico habente curam animarum: duo concurrunt, scilicet cura animarum et clericatus (LLT).

Lessicografi medievali:

Uguccione, C 46, 21-22 (s.v. cardian) Item a cor hec cura sollicitudo, anxietas; quod autem dicitur cura quasi cor edens vel quasi cor urens vel quasi a corde ruens, ethimologia est non compositionis ostensio; secundum quosdam tamen derivatur a corruo -is; differt tamen cura a sollicitudine, quia sollicitudo moderata est et temperabilis, sed cura est sine moderatione (DaMA).
Balbi (s. v. cura) = Uguccione (Mirabile).

Commentatori danteschi:
A titolo esplicativo: Filippo VillaniExpositio, prefatio: Paucissimis enim ex nobilibus antiquis legimus contigisse non appetere penes posteros de se loqui et conari post naturalem mortem vivere: enque cura et sollicitudine studiorum labores et res difficiles aggressi sunt (DDP).
Guido da Pisa ad Inf. VII 57: In die illa decalvabit Dominus verticem filiarum Syon {Isaias 3.17}, idest animas clericorum qui debent super populum cura solicita vigilare (DDP).
Autore: Giandomenico Tripodi.
Data redazione: 16.09.2021.