corruptibilis, -e (agg.)

1. soggetto a corruzione, peribile (Conte).
Ep. XIII 65 Quod autem subicit de “magis et minus”, habet veritatem in manifesto; quoniam videmus in aliquo excellentiori gradu essentiam aliquam, aliquam vero in inferiori; ut patet de celo et elementis, quorum quidem illud incorruptibile, illa vero corruptibilia sunt.
Mon. III xvi 3 Ad huius autem intelligentiam sciendum quod homo solus in entibus tenet medium corruptibilium et incorruptibilium; propter quod recte a phylosophis assimilatur orizonti, qui est medium duorum emisperiorum.
Mon. III xvi 4 Nam homo, si consideretur secundum utranque partem essentialem, scilicet animam et corpus, corruptibilis est; si consideretur tantum secundum unam, scilicet animam, incorruptibilis est.
Mon. III xvi 5 Si ergo homo medium quoddam est corruptibilium et incorruptibilium, cum omne medium sapiat naturam extremorum, necesse est hominem sapere utranque naturam.
Mon. III xvi 6 Et cum omnis natura ad ultimum quendam finem ordinetur, consequitur ut hominis duplex finis existat: ut, sicut inter omnia entia solus incorruptibilitatem et corruptibilitatem participat, sic solus inter omnia entia in duo ultima ordinetur, quorum alterum sit finis eius prout corruptibilis est, alterum vero prout incorruptibilis.
Questio 47 Et cum omnes forme materiales generabilium et corruptibilium, preter formas elementorum, requirant materiam et subiectum mixtum et complexionatum, ad quod tanquam ad finem ordinata sunt elementa in quantum elementa, et mixtio esse non possit ubi miscibilia simul esse non possunt, ut de se patet (...).

Ep. 1
Mon. 4
Questio 1

corruptibilia, Ep. XIII 65
corruptibilis, Mon. III xvi 4; III xvi 6
corruptibilium, Mon. III xvi 3; III xvi 5; Questio 47

-

L’agg. corruptibilis, att. a partire dal lat. cristiano, vale sia «quod corrumpi potest» (vd. ThLL s.v. corruptibilis 1) sia, in senso attivo, «quod corrumpere potest» (vd. ThLL s.v. corruptibilis 2).

Il lat. mediev. sembra privilegiare l’impiego della parola nel primo signif. individuato, specialmente in opere di argomento filosofico; l’agg., però, è utilizzato con una certa larghezza anche in opere appartenenti all’ambito teologico e di argomento generalmente religioso.

D. utilizza l’agg. corruptibilis anche in funzione sostantivata (vd.  Mon. III xvi 3; III xvi 5; Questio 47) e, in alcuni casi, in opposizione alla sua forma negativa incorruptibilis (Mon. III xvi 3; III xvi 5; vd. anche incorruptibilitas). D., inoltre, impiega anche i termini collegati corrumpere corruptibilitas.

A proposito della frase «homo… corruptibilis est; si consideretur tantum secundum unam, scilicet animam, incorruptibilis est» di Mon. III xvi 4 è necessario un rilievo. Il passo risulta di «tradizione assai tormentata», pertanto Witte Mon. ha proposto la seguente integrazione: «homo… corruptibilis est, si consideretur tantum secundum unam, <scilicet corpus, si vero secundum alteram,> scilicet animam, incorruptibilis est», seguito da Bertalot Mon. e Rostagno Mon. Ricci Mon., seguendo D. Bigongiari, Notes in the Text of Dante, in «The Romanic Review», 41 (1950), pp. 1-13, 81-95, considera l’integrazione non necessaria («dell’uomo, in quanto risulta di materia (corpo) e forma (anima), è filosoficamente corretto dire che è corruttibile») e, sulla scorta della quaestio de Dei immutabilitate della Summa Theologiae (Ia, q. 9, a. 2, respondeo), sottolinea come il testo ricostruito da Witte Mon. contenga un errore filosofico: «Se, come dice S. Tommaso, “esse consequitur formam, et nihil corrumpitur nisi per hoc quod amittit formam, l’uomo, cioè il composto resultante dall’anima e dal corpo, si corrompe quando l’anima (che è la forma) abbandona il corpo (che è la materia)» (cfr. Quaglioni Mon. III xvi 4, pp. 1394-1395, n. ad loc.).

Nell'opera latina di D., inoltre, corruptibilis compare anche (Mon. III xvi 4) in una citazione diretta da Aristotele, De an. (rev. Moerbeke) II ii 413b 6: «Propter quod bene Phylosophus inquit de ipsa (scil. anima), prout incorruptibilis est, in secundo De anima cum dixit: "Et solum hoc contigit separari, tanquam perpetuum, a corruptibili"».

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:

l’agg. corruptibilis è ampiamente att. nel lat. degli autori cristiani, ove indica «quod corrumpi potest» (vd. ThLL s.v. corruptibilis 1).

Latino medievale:

il termine è att. con abbondanza nel lat. mediev., dove viene impiegato principalmente nel senso di «quod corrumpi potest» (vd. supra), specialmente in testi appartenenti al campo filosofico (cui fa riferimento D. nelle occorrenze individuate).

Lessicografi medievali:
-
Commentatori danteschi:
-
Autore: Federica Favero.
Data redazione: 21.08.2021.