sillogisticus, -a, -um (agg.)

1. sillogistico (Castiglioni-Mariotti), pertinente al sillogismo.
Mon. III iv 5 Si vero in forma sit peccatum, conclusio interimenda est ab illo qui solvere vult, ostendendo formam sillogisticam non esse servatam.
Mon. III vii 3 Utraque propositio vera est, sed medium variatur et arguitur in quatuor terminis, in quibus forma sillogistica non salvatur, ut patet ex hiis que de sillogismo simpliciter.

Mon. 2

sillogistica, Mon. III vii 3
sillogisticam, Mon. III iv 5

forma sillogistica: Mon. III vii 3; III iv 5

 

Grecismo. L’agg., derivato dal greco (συλλογιστικός), è att. a partire dall’età class.; nel lat. tardoant. e mediev. (dove è att. nelle grafie syllogisticus e sillogisticus) conserva il signif. di 'pertinente al sillogismo' («ad syllogismum pertinens», secondo il Forcellini s.v. syllogisticus, da cui dipende la specificazione alla Def. proposta) ed è parte del lessico tecnico della logica. Il buon numero di incomprensioni e banalizzazioni del termine nei codd. della Mon., poi, dimostra la perplessità di alcuni copisti di fronte a tale tecnicismo (vd. Varianti).

D. impiega l’agg. esclusivamente riferendolo a forma. Dell’uso dantesco fanno parte anche i termini collegati sillogismus e sillogizo.

Mon. III iv 5: sillogisticam] sillogisticam A, C, D, F, G, H, K, P, Ph, S, T, U, V, Y, Z et edd., syllogismi B, ullam causam E, R, siłłi L, silogizatam M, sill’iem N
Mon. III vii 3: sillogistica] sillogistica B, C, D, F, G, H, K, LN, P, PhS, U, V, Y, Z et edd., sillogismi A, sill’ata E, R, sylogisca M, [\sil’ica/] T

Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:

l’agg., con il signif. di «ad syllogismum pertinens», è att. a partire dal lat. di età class. (vd. Forcellini s.v. syllogisticus I): vd. es. Quint. Inst. V 10 Nam [Cicero] et statum syllogisticum ratiocinativum appellat, exemplisque utitur philosophorum (CC).

Latino medievale:

nel lat. mediev. l’agg. è att. con una certa abbondanza; si segnalano alcuni casi ritenuti significativi: Alberto Magno, Anal. priora, I vii 3 Aliquoties autem propter similitudinem positionis terminorum in universalibus et singularibus accidit error in reductione syllogismorum: et hoc oportet non latere nos: quia si hoc lateat, non potest reduci oratio in formam syllogisticam (LLT); Bonaventura, Quaest. myst. Trin., q. 2, a. 2, argumenta, s. 7 forma syllogistica non fallit in propositionibus per se veris, in quibus non est reperire accidens (LLT); Tommaso d’Aquino, In Arist. Post. anal., I xxvii 7 Et hic quidem est syllogismus propter syllogisticam formam, est autem falsus propter falsas propositiones assumptas (LLT); Raimondo Lullo, Ars comp. Dei, 27 Per istam doctrinam syllogizandi debet artista temptare syllogismos, utrum sint veri quoad formam syllogisticam et quoad rem, videlicet quod faciat syllogismum primum verum, secundum quod ipse potest facere ipsum quoad principia primitiva, vera et necessaria, ut sit demonstrativus (LLT); Guglielmo di Ockham (?), Elementarium, VIII 19 Quia si servatur syllogizandi modus - vel expresse vel aequivalenter - id est ex propositionibus aequivalentibus propositionibus ex quibus fit vera forma syllogistica, non est ibi fallacia aliqua (LLT).

Lessicografi medievali:
-
Commentatori danteschi:

Il nesso forma sillogistica impiegato da D. compare solamente due volte all’interno dei commenti lat. alla Commedia: Pietro Alighieri (3) ad Par. XIII 55-142 (= Codice Cassinese ad Par. XIII 125, DDP): Inde commendat distinguentes, ut dicit textus, quod male servaverunt isti tres phylosophi hic nominati et reprobati per Aristotelem in I° Physicorum et in I° Posterioris, sillogizantes falsa forma sillogistica, ponendo falsum simpliciter quod per interiectionem solvendum erat vel secundum quid, et sic solvendum erat per distinctionem (DDP).

 

Autore: Federica Favero.
Data redazione: 11.09.2021.