edico, -dixi, -dictum, -dicere (v.)

1. stabilire per editto.
Ep. VII 14 Et cum universaliter orbem describi edixisset Augustus, (...) si non de iustissimi principatus aula prodiisset edictum, unigenitus Dei Filius homo factus ad profitendum secundum naturam assumptam edicto se subditum, nequaquam tunc nasci de Virgine voluisset (...).
Mon. II x 8 Ergo Cristus Augusti, Romanorum auctoritate fungentis, edictum fore iustum opere persuasit. Et cum ad iuste edicere iurisdictio sequatur, necesse est ut qui iustum edictum persuasit iurisdictionem etiam persuaserit: que si de iure non erat, iniusta erat.

Ep. 1
Mon. 1

edicere, Mon. II x 8
edixisset, Ep. VII 14

-

Il v., derivato da ex dicere, è att. già dall’età class. ove indica principalmente l’atto di stabilire, annunciare qualcosa oppure, come tecnicismo del linguaggio giuridico, l’atto di emanare un editto (vd. ThLL s.v. edico). I medesimi impieghi sono riscontrabili anche nel lat. mediev. (vd. es. DMLBS s.v. edicere).

D. ricorre a edicere - oltre al sost. derivato edictum - in due passi della propria produzione lat. con il signif. di 'stabilire' (vd. es. Castiglioni-Mariotti s.v. edico). La presenza di edictum in entrambi i luoghi, però, dona una sfumatura giuridica al v. che passa a signif. 'stabilire per editto' (così come reso esplicito nella Def.).

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
il v. è ampiamente att. con differenti sfumature semantiche a partire dall'età class. (vd. Nota); si segnala, perché ricorrente in D., l'impiego di edicere nell'ambito della «vita publica, de eis qui in republica vel apud exercitium aliquid sollemniter et cum auctoritate pronuntiant (praecipiunt, vetant)» (vd. ThLL s.v. edico I B).
Latino medievale:
il v. è ampiamente att. anche nel lat. mediev., pertanto si riportano solo alcune occorrenze ritenute significative: Ruperto di Deutz, De vict., IX 9 superius tractatum est qualiter rex Persarum instinctu Dei Iudeorum captivitatem solvit et de reedificando magni Dei templo decretum edixit (MGH); Federico I, Const. 178 Hac igitur generali et in eternum valitura edicimus lege, ut de cetero nullus ita audax inveniatur, qui aliquam scolaribus iniuriam inferre presumat (MGH); Enrico VI, Const., 368, 7 Hec autem omnia edicimus reservata domino imperatori et nobis potestate, ut quod ad presens propter temporis brevitatem complere non possumus, dominus imperator vel nos vel nuncii, quibus hoc commissum fuerit, subplere valeamus sub factorum iuramentorum Securitate (MGH); Rodrigo Jiménes de Rada, Breviarium, IX 6 [Augustus] ut sciret numerum eorum qui Rome suberant dominationi, edixit ut pro singulis capitibus singuli argentei denarii solverentur (LLT); Enrico di Gand, Quodlibet VI, q. 16 in omnibus edictis ecclesiasticis et saecularibus non tam inspicienda sunt verba edicti quam causa sive ratio, ut potius ipsa observentur iuxta intentionem edicentis et rationem propter quam sunt edicta, quam iuxta verba sonantia (LLT); Tommaso d’Aquino, Summa theol., IIa IIe, q. 187, a. 2, arg. 1 Dicitur (…) in praedicto decreto Bonifacii Papae quod beatus Benedictus eos (scil. religiosos) saecularium negotiorum edixit expertes fore (LLT); Corrado di Megenberg, Yconomica, II iii 9 Numquid si imperator temporalis inconclavi suo maneret et bellum ediceret subditis principibus suis, ipse auctor diceretur effusionis tocius, qui effunderetur, sanguinis humani? (MGH).
Lessicografi medievali:

Papias (s.v. edicere): Edicere: imperare, praecipere, monere, extra dicere, publicare: i. de edicta publicata (Mirabile).
Uguccione, D 52, 23 (s.v. dico): (...) edico -cis, idest precipere et est regum et imperatorum (…) (DaMA).
Balbi (s.v. edico) = Uguccione (Mirabile).

Commentatori danteschi:
nei commenti lat. alla Commedia il v. è att. esclusivamente all’interno di una citazione da Cassiodoro, ove però ha il semplice signif. di 'dichiarare' (Pietro Alighieri ad Par. XVIII 67-7: ait Cassiodorus (…): regnantis facultas tunc fit ditior, cum remittit, et acquirit nobiles thesauros famae, neglecta utilitate pecuniae. Nullam gloriam recipit qui dives vocatur. Contra omni laude decoratur, qui iustus edicitur: desideremus potius quod nos pretiosiores locupletibus facit, DDP), e nella spiegazione etimologica del termine editto (Chiose Ambr. ad Purg. I 76: Edicti – Leges, ab “edico, edicis” derivatur, DDP).
Autore: Federica Favero.
Data redazione: 23.04.2021.