advocatus, -i (s.m.)

1. difensore (Castiglioni-Mariotti).
Mon. III xi 2 Propter quod dicunt quod omnes qui fuerunt Romanorum Imperatores post ipsum, et ipsi advocati Ecclesie sunt et debent ab Ecclesia advocari: ex quo etiam sequeretur illa dependentia quam concludere volunt.

Mon. 1

advocati, Mon. III xi 2

advocatus ecclesie: Mon. III xi 2

Hapax nel lat. dantesco. Il vocabolo, derivato da advocare, indica in età repubblicana «is qui in foro adest, ut adiuvet» (vd. ThLL s.v. advocatus I A), mentre in età imperiale il «patronus, causidicus» (vd. ThLL s.v. advocatus I A), configurandosi come tecnicismo giuridico. Il sost., inoltre, possiede il signif. più generico di 'aiutante, difensore' (vd. ThLL s.v. advocatus II a) e quello, specifico del lessico cristiano e att. a partire dall'età tardoant., per cui advocatus diviene l’equivalente lat. del gr. παράκλητος (vd. ThLL s.v. advocatus II b). Questi ultimi due signif., insieme a quello giuridico imperiale, sono conservati dal lat. mediev.

L’uso dantesco della parola si discosta parzialmente dai sensi sopra richiamati (pur rimandando al signif. di 'difensore'), indicando la qualifica tecnica dell’imperatore come «defensor et advocatus ecclesie» (Chiesa-Tabarroni Mon. III xi 2, p. 208, n. ad loc.), secondo una def. - quella di advocatus ecclesie - che pare essere att. a partire dall'XI sec.

D., inoltre, impiega il v. collegato advoco.

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
avvocato, vd. ED (F. Anceschi).
Latino classico e tardoantico:
il sost. è att. dall'età class. con differenti sfumature di senso (vd. Nota); l'uso dantesco si inserisce nel solco dell'impiego di advocatus a indicare 'colui che presta aiuto', l'auxilians (vd. ThLL s.v. advocatus II a).
Latino medievale:
il termine è ampiamente att. nel lat. mediev., pertanto si riportano alcune occorrenze a titolo d'es. del nesso advocatus ecclesie: Innocenzo IV, papa, Epist., 504 Cum igitur carissimus in Christo filius noster <...> rex Romanorum illustris causam ipsam assumpserit eique debeatur merito, cum esse debeat advocatus ecclesie ac defensor, nec ad eam prosequendam sufficere valeat per se ipsum, nos, (…) mandamus, quatinus per totum imperium, (…) in succursum eiusdem regis predices et predicari facias verbum crucis (MGH); Alessandro IV, papa, Epist., 440 Unde hic vehementer vigilandum est, (…) ubi de advocato ecclesie agitur (…) ne pro advocato impugnator et pro defensore assumatur vel eligatur offensor (MGH); Tommaso di Pavia, Gesta Imperator (…) Lotarius post coronationem zelo Dei accensus tanquam fidelis advocatus ecclesie potenter cum papa Innocentio Apuliam intravit et Rogerium comitem (…) in Siciliam fugavit (MGH); Alessandro di Roes, Memoriale, 33 Confidenter loquor: si Germani principes cum suis fidelibus Romano imperatori tamquam advocato ecclesie fideliter assisterent, sicut in temporibus preteritis consueverunt, tunc absque dubio omnis potestas contraria esset parva (MGH); Federico II, Const., 215 Quod cum ad noticiam summi pontificis pervenisset, sub pretextu treuguarum pro Terre Sancte subsidio fidelibus populis et terre principibus indictarum armatum nobis ingressum Italie per apostolicas literas interdixit, oblitus quod eodem ipso die, quo predictas treuguas indixit, nos tamquam deffenssorem et advocatum ecclesie requisivit (MGH); Corrado di Megenberg, Yconomica, II ii 1 Dicitur eciam imperator advocatus ecclesie et defensor (MGH).
Lessicografi medievali:
-
Commentatori danteschi:

I commentatori non fanno rif. al signif. tecnico dantesco (vd. Nota), dal momento che utilizzano il termine advocatus principalmente nel suo senso giuridico: es. Benvenuto da Imola ad Inf. IX 76-81: Per hoc autem figurat autor quod rei fugiunt a facie oratoris et advocati eloquentis, et se abscondunt (DDP).

Autore: Federica Favero.
Data redazione: 07.05.2020.