competo, -ivi (-ii), -itum, -ere (v.)

1. essere adatto a (Castiglioni-Mariotti).
De vulg. II i 8 Quapropter, si [vulgare] non omnibus competit, non omnes ipsum debent uti, quia inconvenienter agere nullus debet.
2. competere, spettare (Castiglioni-Mariotti).
Ep. XIII 54 Omne quod est, aut habet esse a se, aut ab alio: sed constat quod habere esse a se non convenit nisi uni, scilicet primo seu principio, qui Deus est, cum habere esse non arguat per se necesse esse, et per se necesse esse non competat nisi uni, scilicet primo seu principio, quod est causa omnium; ergo omnia que sunt, preter unum ipsum, habent esse ab alio.
Mon. I iii 6 Non est ergo vis ultima in homine ipsum esse simpliciter sumptum, quia etiam sic sumptum ab elementis participatur; (...) nec esse apprehensivum, quia sic etiam participatur a brutis; sed esse apprehensivum per intellectum possibilem: quod quidem esse nulli ab homine alii competit vel supra vel infra.
Mon. I xiv 7 Sed sic intelligendum est: ut humanum genus secundum sua comunia, que omnibus competunt, ab eo regatur et comuni regula gubernetur ad pacem.
Mon. I xiv 9 Hoc etiam factum fuisse per ipsum ipse Moyses in lege conscribit, qui, assumptis primatibus de tribubus filiorum Israel, eis inferiora iudicia relinquebat, superiora et comuniora sibi soli reservans, quibus comunioribus utebantur primates per tribus, secundum quod unicuique tribui competebat.
Mon. II iv 2 Unde ipse probat soli Deo competere miracula operari: quod autoritate Moysi roboratur ubi, cum ventum est ad sciniphes, magi Pharaonis naturalibus principiis artificiose utentes et ibi deficientes dixerunt: «Digitus Dei est hic».
De vulg. 1
Ep. 1
Mon. 4
competat, Ep. XIII 54
competebat, Mon. I xiv 9
competere, Mon. II iv 2
competit, De vulg. II i 8; Mon. I iii 6
competunt, Mon. I xiv 7
-
Il v. - derivato da petere - è att. a partire dal lat class. con differenti sfumature semantiche: vale, infatti, «concurrere, coire» (vd. ThLL s.v. competo I A 1), «congruere, consentire, aptum esse» (vd. ThLL s.v. competo I A 2), «convenire, proprium esse, decere» (vd. ThLL s.v. competo I A 3, ricorrente in D.), «pertinere» (vd. ThLL s.v. competo I A 4, egualmente ricorrente in D.), «contingere, accidere, evenire» (vd. ThLL s.v. competo I A 5); il v., inoltre, in costrutti transitivi equivale a «cum aliquo contendere de aliqua re» (vd. ThLL s.v. competo II A).

Nel lat. mediev. competere - att. anche nella grafia conpetere - conserva generalmente i signif. che possedeva nel lat. di età precedente (vd. es. DMLBS s.v. competere); a questi, però, aggiunge il signif. (già patristico) di 'chiedere' (vd. Souter s.v. competo) e di 'accusare, chiamare a giudizio' (vd. Du Cange s.v. competere 2).

D., che come si è visto, ricorre a competere nei soli signif. di 'essere adatto a qualcuno o qualcosa' e di 'spettare', impiega anche il termine collegato incompetens.

La variante convenit in luogo di competit in De vulg. II i 8 tramandata da G e T può essere considerata tendenzialmente sinonimica: entrambi i v., infatti, possono valere 'essere adatto, essere adeguato a' (vd. es. Conte s.v. competo 3 e s.v. convenio 4).
De vulg. II i 8: competit] competit B, convenit G, T
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
il v. è ampiamente att. nel lat. class. e tardoant. con differenti sfumature semantiche (vd. Nota). Si segnala l'uso del v. - già nel lat. class. - come equivalente di «convenire, proprium esse, decere» (vd. ThLL s.v. competo I A 3): es. Labeo Dig. III 42 Cum pecuniam eius nomine solveres, qui tibi nihil mandaverat, negotiorum gestorum actio tibi competit, cum ea solutione debitor a creditore liberatus sit: nisi si quid debitoris interfuit eam pec‹u›niam non solvi (CC); Gaius Inst. I 166 Sunt et aliae tutelae, quae fiduciariae vocantur, id est quae ideo nobis competunt, quia liberum caput mancipatum nobis vel a parente vel a coemptionatore manumiserimus (CC); TertBapt. 12 Cum vero praescribitur nemini sine baptismo competere salutem, ex illa maxime pronuntiatione Domini qui ait: nisi natus ex aqua quis erit, non habet uitam, suboriuntur scrupulosi, immo temerarii retractatus quorundam, quomodo ex ista praescriptione apostolis salus competat, quos tinctos non invenimus in Domino praeter Paulum (CC).
Il v., inoltre, in epoca più tarda, risulta impiegato con il signif. di pertinere (vd. ThLL s.v. competo I A 4): es. TertUxor I 5 nihil ex istis necessitatibus competit Dei servis; HilIn psalm. 65, 11  Sed quid hoc ad universae terrae salutem proficit? Omnibus enim hoc quod 'Venite' dictum est, competit (CC); Paul. Nol. Carm. 18, 492 Pavescunt miseri, neque damnum criminis audent / prodere, noscentes etiam sibi iure reatum / competere (CC).
Latino medievale:
il v. è estremamente ben att. anche nel lat. mediev. ove, tra le diverse sfumature di senso (vd. Nota), conserva il signif. di 'essere adatto a qualcuno o qualcosa' (vd. es DMLBS s.v. competere 2) e di 'competere, spettare' (vd. es DMLBS s.v. competere 3).
Lessicografi medievali:
Papias (s.v. competere): Competere: convenire, simul petere (Mirabile).
Uguccione, P 73, 19 (s.v. peto): (...) competo -is, idest simul petere, convenire, congruere (...) (DaMA).
Balbi (s.v. competo) = Uguccione (Mirabile).
Commentatori danteschi:
-
Autore: Federica Favero.
Data redazione: 26.01.2022.