altercatio, -onis (s.f.)

1. discussione, disputa (Castiglioni-Mariotti).
Mon. III xiii 2 Et hoc erit ostensum vel si auctoritas Ecclesie removeatur ab illa - cum de alia non sit altercatio - vel si “ostensive” probetur a Deo inmediate dependere.

Mon. 1

altercatio, Mon. III xiii 2

-
Hapax nel lat. dantesco. Il sost. altercatio, att. a partire dall'età class., possiede il signif. generico di 'discussione, disputa, lite' (vd. ThLL s.v. altercatio I), ma è utilizzato anche con valore tecnico nel lessico proprio dell'ambito giuridico e politico (vd. ThLL s.v. altercatio II e III); nel linguaggio tecnico della filosofia, poi, altercatio vale dialogusdisputatio (vd. ThLL s.v. altercatio IV).

In età patristica, il signif. filosofico si tecnicizza ulteriormente in senso cristiano a indicare la discussione dottrinale vera e propria (vd. Blaise Patr. s.v. altercatio 1). Il lat. mediev. conserva i signif. individuati ma, in particolar modo, quello generico e quello tecnico filosofico e cristiano (vd. es. DMLBS s.v. altercatio).

L'uso dantesco della parola si inserisce nel solco della tradizione mediev.; D. ricorre una sola volta nelle sue opere lat. ad altercatio con il signif. più generale di 'disputa, discussione': non sembra essere assente, però, una sfumatura filosofica, dal momento che l'altercatio in questione potrebbe ben essere una 'discussione' di stampo - appunto - filosofico.

D. ricorre anche a contentio - generalmente sinon. di altercatio (vd. Corrispondenze) - in Mon. II vii 9, ma il termine in quel passo compare con una sfumatura agonistica che non permette di sovrapporlo completamente nell'uso ad altercatio.

Il sost. altercatio non è registrato dai principali lessicografi mediev., ma è att. da Firminus Verris (s.v. alterco): «Altercatio .tionis (...) iurgium, lis, contentio, litigium».
-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
con il signif. di 'discussione', il sost. è ampiamente att. a partire dall'età class. come sinon. di contentio lis, rixa (vd. ThLL s.v. altercatio I): es. Liv. I vii 2 Cum altercatione congressi [Romulus et Remus] certamine irarum ad caedem vertuntur; ibi in turba ictus Remus cecidit (CC); XXXVIII xxxiii 6 Hi venientibus Lacedaemoniis ad portam castrorum agmine facto occurrerunt; et primo lacessere iurgiis, deinde, altercatione orta, cum accenderentur irae, ferocissimi exulum impetum in Lacedaemonios fecerunt (CC); TertAdv. Prax. 22 Item [Iesus], in altercatione iudaeorum, exprobrans quod occidere eum vellent: Ego, inquit, quae vidi penes Patrem meum, loquor; et vos quod vidistis penes patrem vestrum, id facitis: et nunc vultis occidere hominem veritatem vobis locutum, quam audivit a Deo; et: Si Deus esset pater vester, dilexissetis me (CC).
Latino medievale:
il sost. è att. con una certa abbondanza anche nel lat. mediev., pertanto si riportano solo alcune occorrenze, ritenute significative, di altercatio intesa come contentio, lis: Agobardo di Lione, Privil., 1 In qua re summopere sciendum est, quod in congressione armorum plus expectanda est iustitia superni regiminis, quam robur brachiorum, in altercatione autem sermonum plus expectanda est veritas, quam copia verborum (LLT); Hervé du Borg-Dieu, Comm. in Paul., Hebr., 6 Homines iurant, et iuramentum est finis omnis controversiae eorum, id est altercationis, quando unus affirmat et alter negat, quia in iuramento finitur altercatio, et est finis, valens ad confirmationem alterius partis (LLT); Pietro Abelardo, Logica disputatio non est realis pugna vel perscrutatio unius hominis in cognitione, sed altercatio et contentio ratiocinantium de proposita quaestione probanda vel improbanda (LLT); Andrea da Strumi, Vita Arialdi, 22 quia omnia haec occulte fuerant peracta, de illo (scil. Arialdo) hesitatio et altercatio ubique erat non parva; alii dicebant, quod esset mortuus, alii, quod in vinculis clam detineretur (MGH); Giraldo Cambrense, Gest. 16 Id etiam quotiens super dignitate ecclesiastica et libertate, quotiens de iure fori et poli inter clerum et populum altercationes audiebat, ecclesiae se pro posse protectorem et aduocatum etiam puer opponebat (ACLL); Alessandro IV, papa, Epist., 441 post multas altercationes de consilio proborum et sapientum virorum ita inter nos concorditer extitit ordinatum, quod (…) quicquid iuris habebamus vel habere poteramus ratione vicedominatus predicti in mobilibus, (…) in recompensatione mobilium eorundem universos proventus bonorum episcopalium, tam presentium quam etiam futurorum, percipiemus et nostros faciemus nostra amministratione durante (MGH).
Lessicografi medievali:
-
Commentatori danteschi:
-
Autore: Federica Favero.
Data redazione: 02.02.2021.