1. ciò che è soggetto all'azione (
Chiesa-Tabarroni Mon.).
Mon. I ii 7 Rursus, cum in operabilibus principium et causa omnium sit ultimus finis - movet enim primo agentem -, consequens est ut omnis ratio eorum que sunt ad finem ab ipso fine summatur.
Mon. II v 25 Sic et in operabilibus: nam licet fur de furto subveniat pauperi, non tamen elimosina dicenda est, sed est actio quedam que, si de propria substantia fieret, elimosine formam haberet.
Mon. 2
operabilibus, Mon. I ii 7; II v 25
-
L'agg., derivato da
operor, inizia a essere att. in età cristiana con il signif. di «operans, efficiens, efficax» (vd.
ThLL s.v.
operabilis). Nel lat. mediev. si assiste a un cambiamento, in quanto non solo
operabilis passa a significare - da 'efficace' (vd. es.
Blaise Patr. s.v.
operabilis) - 'che può essere fatto, su cui si può agire' (vd. es. DMLBS s.v.
operabilis 1), ma è abbondantemente att. al neutro con valore di sost.
D. utilizza il termine nel solco della tradizione mediev., impiegandolo due volte in
Mon. in funzione sostantivata a indicare 'ciò che è soggetto ad azione'. D., inoltre, nelle proprie opere lat., ricorre anche ai termini collegati
operatio,
operativus e
operor.
-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
l'agg., att. a partire dall'età cristiana, possiede una sfumatura di senso differente da quella che ricorre in D., dal momento che vale «operans, efficiens, efficax» (vd.
ThLL s.v.
operabilis): es.
Iren. II
xix 4 Si enim quod est a Pleromate lumen causa fuit spiritali uti neque formam neque speciem, neque magnitudinem haberet propriam, quae autem huc est descensio haec universa addidit ei et ad perfectionem deduxit, multo
operabilior et utilior videbitur quae est hic conversatio, quam et tenebras dicunt, quam fuit paternum lumen ipsorum (
LLT).
Latino medievale:
si segnalano alcune occorrenze a titolo d'es.:
Alberto Magno,
Comm. in III Sent., d. 3 A, a. 3 Et ideo patet quod intellectus et sapientia differunt a scientia: quia scientia est lumen divinum ad
operabilia pertinentia ad hanc vitam (...) (
LLT);
Ruggero Bacone,
Opus Maius, VII,
pars 3, d. 1, 1 Et intellectus est habitus principiorum in
operabilibus; et scientia est habitus conclusionum; ars vero est noticia bonorum operum in effectu; et prudentia est habitus directivus horum (
LLT);
Tommaso d’Aquino,
Summa Theol., I, q. 14, a. 16 Hoc siquidem est
operabilia modo speculativo considerare, et non secundum quod
operabilia sunt,
operabile enim est aliquid per applicationem formae ad materiam, non per resolutionem compositi in principia universalia formalia (
LLT);
Lect. I Sent., prol. Lex autem ordinatur ad
operabilia, et est igitur haec scientia de
operabilibus, ergo et practica (
LLT);
Marsilio da Padova,
Def., I 10 In alia vero ipsius accepcione dicitur hoc nomen lex de quolibet habitu operativo, et generaliter de omni forma rei
operabilis existente in mente, a qua tamquam exemplari sive mensura forme artificiatorum proveniunt (...) (
MGH);
Corrado di Megenberg,
Yconomica, II
i 7 (...) experiencia fit tam circa res naturales quam
operabiles a nobis, usus vero aut consuetudo tantum fit circa res
operabiles a nobis (
MGH).
Lessicografi medievali:
-
Commentatori danteschi:
L'agg. ricorre solo in
Pietro Alighieri (1)
ad Purg. XXVII 140-141: (...) philosophia est practicus intellectus, idest operativus, eo quod sit principium
operabilium (
DDP).
Autore: Federica Favero.
Data redazione: 07.07.2022.