operativus, -a, -um (agg.)

1. operativo, che produce un risultato concreto.
Mon. I xiv 7 Quam quidem regulam sive legem particulares principes ab eo recipere debent, tanquam intellectus practicus ad conclusionem operativam recipit maiorem propositionem ab intellectu speculativo, et sub illa particularem, que proprie sua est, assummit et particulariter ad operationem concludit.

Mon. 1

operativam, Mon. I xiv 7

-

Hapax nel lat. dantesco. L’agg., derivato deverbale da operari, è testimoniato da occorrenze abbastanza tarde e vale essenzialmente come sinonimo di «operans, efficiens» (vd. ThLL s.v. operativus 1); è impiegato, però, anche nella traduzione di termini greci: sostantivato, infatti, equivale a τὸ ἐγκρατικόν (vd. ThLL s.v. operativus 2) e, in campo medico, all’agg. δραστικός (vd. ThLL s.v. operativus 3).

Nel lat. mediev. l’agg. è impiegato praticamente solo nel primo senso individuato, da cui si sviluppa un signif. ulteriore e ben att.: operativus come contrario di theoricus e speculativus (vd. es. Blaise Mediev. s.v. operativus) e, quindi, come sinon. di 'pratico' (in questo senso lo impiega D. nella produzione volgare, vd. operativo in ED). Operativus, però, in almeno un caso sembra esser stato impiegato nel senso di 'efficace': così sembra poter essere interpretato Rodolfo Ardens, Speculum, III 50, «Rogatus quoque Deus a quodam patre, ut filium suum liberaret a demonio, respondit: Si credis, omnia possibilia sunt credenti. Et discipulis querentibus quare nos non potuimus eicere eum, respondit: Propter incredulitatem vestram. Unde patet, quia fides vestra contra demones est multum operativa» (LLT).

Il termine, nel senso di efficiens - la Definizione proposta tende a rendere esplicito questo signif. - è att. con una certa abbondanza nel lat. mediev., dove è impiegato in contesti filosofici, e come tale compare anche nei commenti lat. alla Commedia: alle occorrenze riportate si deve aggiungere Pietro Alighieri (2) ad Inf. XI 76-84, dove l’agg. compare in una citazione dal VI libro dell’Ethica aristotelica: «Ideo dicit in VIo Ethicorum idem phylosophus: "Est autem malitia corruptiva principii. Quare necesse prudentiam habitum esse cum ratione humana operativum"» (DDP).

Oltre a operativus, D. ricorre nelle proprie opere lat. anche ai termini collegati operabilisoperatio operor.

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
operativo, vd. ED (B. Bernabei).
Latino classico e tardoantico:
l'agg. è att. a partire dall'età tardoant. con il signif. principale di «operans, efficiens» (vd. ThLL s.v. operativus 1): es. AugDivers. quaest. 63 Sed hoc loco melius verbum interpretamur, ut significetur non solum ad Patrem respectus, sed ad illa etiam quae per Verbum facta sunt operativa potentia (CC).
Latino medievale:
si segnalano alcune occorrenze ritenute significative: Aristotele, Topica (tr. Boezio), VI 12 Talis autem et rethoris et latronis diffinitio, si sunt rethor quidem qui potest quod in unoquoque est verisimile considerare et nichil praetermittere, latro autem qui clam sumit; palam enim quoniam, cum talis est uterque, hic quidem bonus rethor ille autem bonus latro erit; non enim qui clam sumit sed qui vult clam sumere latro est. Rursum si quod per se eligendum est ut effectivum vel operativum vel quolibet modo per aliud eligendum assignavit (ALD); Giovanni Scoto Eriugena, Exp. hier., 15 Humeros autem et brachia, et iterum manus, factivum, et operativum et activum significare dicunt. (…) Factivum ad manus refertur: ipse enim faciunt; operativum ad brachia, in quibus tota vis operationis existit; activum ad humeros (LLT); Sigieri di Brabante, Comp. phil., 38 esse intelligentiae non est suum intelligere, immo intelligere est actualitas potentiae operativae intelligentiae quae se habet ad suum esse sicut potentia ad actum (LLT); Ruggero Bacone, Compendium, 1 studium sapientiae habet duas partes; unam, scilicet speculativam, et aliam practicam et operativam (LLT); Bonaventura, Coll. de donis, I 2 Artifex quando habet instrumentum per quod operatur nisi habeat virtutem operativam in manibus nihil boni potest facere (LLT); Marsilio da Padova, Def., II 2 Dicitur (…) in una sui significacione iudex de omni discernente seu cognoscente, maxime secundum habitum aliquem speculativum aut operativum; et hoc nomen iudicium de cognicione seu discrecione talium (MGH).
Lessicografi medievali:
-
Commentatori danteschi:
l'agg. ricorre solamente nei passi segg.: Guido da Pisa ad Inf. XXX 79-81: Moraliter omnes damnati in inferno ligati dicuntur, et hoc quia nullum bonum opus possunt ibi penitus operari, licet expediti et liberi sint ad mala. Habent enim omnes potentias catenatas atque ligatas. Et primo potentiam operativam (DDP). 
Pietro Alighieri (1) ad Purg. XXVII 140-141: philosophia est practicus intellectus, idest operativus, eo quod sit principium operabilium (DDP).
Pietro Alighieri (3) ad Par. II 52-69: si hanc talem varietatem et discrepantiam raritatis et densitas inducerent, sequeretur quod unica tamen, idest tantummodo operativa et effectiva virtus foret in dictis omnibus superioribus corporibus distributa plus et minus singulariter in eis (DDP).
Codice Cassinese ad Par. II 68: {chiose interlineari} una sola virtu. operativa et effectiva (DDP).
Filippo Villani ad Inf. I Nota: Poete vero, quibus proprium est inventa phylosophie sub figmentis occulere et integumentis involvere et velare, tale inventum sub trium dearum differentia clauserunt. Et sensitivo appetitui obedientem vitam, petulanti Veneri tradiderunt (…); operativis insistentem negotiis, Iunoni (…); speculativam, seu contemplativam (…) Palladi (DDP); Ibid.: licet paucis, secundum Phylosophum in Ethycis, nos possimus absolvere, ut duo scilicet sint humane anime operativa principia, unum tamen in effectum dici possunt, propter finem unum in quem pariter tendunt (DDP); ad Inf. I 4-6: Asperitas ad sensum tactus et gustus spectat (…): in tactu virtus operativa, (….); in gustu distinctio saporum; ad Inf. I 61-63 Naturali ratione Dantes, hoc est humanum ingenium, et Virgilius, hoc est humana ratio et intellectus agens in effectu, idem sunt (…): duo scilicet rationalis anime operativa principia. Operative virtutis actus est causas querere, quod spectat ad ingenium; rationis est elicere ex collatis causis veritatem (DDP).
Autore: Federica Favero.
Data redazione: 26.11.2020.