particulo, -avi, -atum, -are (v.)

1. differenziare, specificare (Chiesa-Tabarroni Mon.).
Mon. III xii 11 Et hoc erit vel ipse Deus, in quo respectus omnis universaliter unitur, vel aliqua substantia Deo inferior, in qua respectus superpositionis per differentiam superpositionis a simplici respectu descendens particuletur.

Mon. 1

particuletur, Mon. III xii 11

-
Hapax nel lat. dantesco. Il v., non registrato nel ThLL e nei principali vocabolari e repertori del lat. class. e tardoant., trova la sua origine nel lat. mediev. come derivato denominale da particula

Il v. possiede differenti sfumature semantiche, dal momento che vale ora 'condividere' (vd. DMLBS s.v. particulare 1), ora 'dividere, distribuire' (vd. DMLBS s.v. particulare 2 e 3), ora 'distinguere, separare' (vd. DMLBS s.v. particulare 5), ora 'specificare, trattare in dettaglio' (vd. DMLBS s.v. particulare 4; vd. anche Du Cange s.v. particulare: «Singulatim edisserere»).

L'unica occorrenza dantesca del v. si inserisce nel solco dell'ultimo signif. individuato, costituendo un tecnicismo del lessico della scolastica. Oltre a particulo, D. impiega anche i termini corradicali particulaparticularis particulariter.
-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
-
Latino medievale:

le att. del v. (che possiede differenti sfumature semantiche, vd. Nota) non sono numerose; se ne riportano alcune ritenute significative: Alessandro di Hales, Summa, II, p. 1, q. 4, t. 1, s. 2, q. 1, c. 2, a. 2, n. 351 Pars enim dicitur tripliciter: ingrediens compositionem, (…) vel concomitans multiplicationem substantiae, (…) vel quae particulant posse animae per actus differentes (LLT); Alberto Magno, Comm. in II. Sent., d. 7 B, a. 5 patet, quod non est ibi communicatio per materiae particulationem, id est, per hoc quod materia particulet naturam super suppositum (LLT); Porph. univ., II 2 Puros autem dicunt, eo quod impuritati naturalium principiorum in causando non permiscentur, sed ex suo lumine producunt formas universales, quae per distantiam ab ipsis impuritati materialium principiorum permiscentur, et tunc particulantur et determinantur (LLT); Bonaventura, Comm. in II Sent., d. 3, p. 1, a. 2, q. 1 ratio distinctionis personalis, quantum ad veritatem, venit ex principiis constituentibus et particulantibus, quantum ad notitiam, venit ex qualitatibus (LLT); Tommaso d’Aquino, In I Sent., d. 23, q. 1, a. 2, a. 4 particulare dicitur eo quod particulatur in ipso natura communis, cuius partem accipit secundum virtutem qua potest esse in pluribus (LLT); Summa Gent., III lxvi 6 Secunda autem agentia, quae sunt quasi particulantes et determinantes actionem primi agentis, agunt sicut proprios effectus alias perfectiones, quae determinant esse (LLT); Ruggero Bacone, Quaest. in met., VII sicut materia prima et hec forma faciunt individuum, sic materia communis et forma communis faciunt generalissimum; et sic descendendo semper per assignationem et contractionem faciunt species et individua; set magis et magis particulando et signando et contrahendo principia usque ad individua, et sic debet intelligi compositio universalium sicut particularium (LLT); Raimondo Lullo, Lib. poss., d. 3 Ad quod sequitur unus locus communis, ex quo oriuntur plura loca individuata et particulata, ut quodlibet elementum sit collocans et collocatum ratione generalis mixtionis, ut motus sit successivus ascendendo et descendendo in omnibus modis, ut quodlibet elementum sit particulatum in quolibet particulato (LLT).

Lessicografi medievali:
-
Commentatori danteschi:
-
Autore: Federica Favero.
Data redazione: 15.10.2020.