De vulg. 1
Ep. 3
Mon. 7
principatum, De vulg. II v 5; Mon. I vi 4; I ix 3; II x 1
principatus, Ep. VII 14; VIII 5; XIII 1; Mon. I ii 2; I xi 12; III iii 8; III xiii 1
Il termine, derivato da princeps, nel lat. class. indica lo «status… principis cuiusdam personae vel rei quae antecedit, praeest» o per aestimatio e potestas (vd. ThLL s.v. principatus I) o per tempo (vd. ThLL s.v. principatus II).
Nel lat. mediev. principatus conserva i signif. individuati (vd. es. DMLBS s.v. principatus 2) è impiegato per designare anche l’entità territoriale che è sottoposta al governo di un principe ma anche, più in generale, il potere da questo esercitato (vd. Arnaldi-Smiraglia s.v. principatus). Non è assente, inoltre, l'impiego del sost. a indicare l'impero e una delle gerarchie angeliche (vd. es. Du Cange s.v. principatus)
D. utilizza il vocabolo secondo differenti accezioni: nella sua produzione lat., infatti, principatus equivale a 'preminenza', a 'sovranità' in generale e, più in particolare, a 'principato'. Quanto a quest’ultima definizione, è necessario sottolineare che principatus per D. indica anche l’impero (specie nel sintagma Romanus principatus). D., inoltre, impiega anche i termini collegati princeps e principor.
Nelle opere lat. di D. principatus ricorre anche, in una citazione dalla Metafisica di Aristotele (1076a 3-5), in Mon. I x 6: «Est igitur Monarchia necessaria mundo. Et hanc rationem videbat Phylosophus cum dicebat: "Entia nolunt male disponi; malum autem pluralitas principatuum: unus ergo princeps"».
Uguccione, C 40, 55 (s.v. capio): principatus -tus -tui idest dominatio, et etiam sic dicitur quidam ordo angelorum in quibus Deus maxime principatur, vel quia aliis presunt et subditos angelos ad explendum divinum ministerium disponunt (DaMA).
Balbi (s.v. principatus): Principatus: a principor -paris dicitur hic principatus -tus -tui, idest dominacio, et ut dicit Aristotiles in V Eth. principatus virum ostendit, et eciam sic dicitur quidam ordo angelorum quibus Deus maxime principatur vel quia aliis presunt et subditos angelos ad explendum divinum misterium disponunt. Et scias quod omnia officia humana pertinencia ad singulares personas cum quibuscumque ordinibus similitudinem habeant diriguntur per ultimum ordinem in quantum participant virtutes superiorum. Sed illa officia que ad multitudinem pertinent diriguntur per principes sive principatus vel per archangelos. Et ideo homo in prelacione constitutus illuminatur ab angelo inferioris ordinis de hiis que ad statum persone sue pertinent, sed ab angelo principe de hiis que spectant ad regimen multitudinis (Mirabile).