far, farris (s.n.)

1. farro (Castiglioni-Mariotti).
Eg. II 68 parva tabernacla nobis dum farra coquebant.

Eg. 1

farra, Eg. II 68
-

Hapax nel lat. dantesco, posto a chiusura di Eg. II nella iunctura «parva farra» (v. 68), a connotare la povera mensa dei pastori e la frugalità del loro pasto, con corrispondenza rispetto alla «mala cenula» (Eg. II 10) riservata alle caprette (vd. cenula, coquo, parvus in VDL).

Il termine presenta varie att. poetiche nel lat. class. e mediev., perlopiù al plurale, ma non è tipico del lessico bucolico, dato che si rileva solo in Calp. Ecl. IV 33; V 27. I rif. al farro riguardano perlopiù la sua coltivazione o il successivo utilizzo come pasto; con questo secondo valore ricorre ad es. in Hor. Sat. I 5, 69, ma anche in Verg. Georg. III 127 quale cibo per gli armenti e in Iuv. V 11 per i cani. Nel lat. mediev. assume talora la connotazione di cibo ‘spirituale’ offerto ai fedeli di Cristo. Tutti i lessicografi mediolatini richiamano il processo di macinatura del farro, facendo derivare il sost. dal verbo frango: vd. Isid. Orig. XVII iii 5: «Far dicitur eo quod initio frangeretur», con ripresa quasi ad litteram in Papias; Uguccione, F 87, 16: «farra dicuntur a frangendo».

Alla scarsezza di questo alimento fa invece rif. Iuv. XIV 155 «exigui ruris paucissima farra secantem», fonte di possibile suggestione per il passo dantesco; al riguardo vd. anche Pers. III 25 «sed rure paterno / est tibi far modicum, purum et sine labe salinum» (cfr. Albanese Eg.; Petoletti Eg., ad loc.).

Tra le successive occorrenze in ambito bucolico, si segnalano: Boccaccio, Bucc. IV 11 «est grandis copia lactis / et veteris bachi nobis et farris acervus» (Poeti d’Italia); Pontano, Egl. II 160 «Torpescat focus atque ignes focus ipse negarit, / non, o non mihi farra foco quae torreat uxor» (Poeti d’Italia); Boiardo, Past. VII 64 «Urimur Apuliae ceu sicco in pulvere messor / uritur et longis ceu torrida farra diebus» (Poeti d’Italia).

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
numerose att. (cfr. ThLL s.v. far); tra le più pertinenti in relazione al signif. dantesco: Verg. Georg. I 185 populatque ingentem farris acervom / curculio atque inopi metuens formica senectae (MqDq); III 127 Florentisque secant herbas fluviosque ministrant / farraque, ne blando nequeat superesse labori (MqDq); Hor. Sat. I 5, 69 rogabat / denique, cur umquam fugisset, cui satis una / farris libra foret, gracili sic tamque pusillo (MqDq); Ov. Fast. VI 313 Sola prius furnis torrebant farra coloni (MqDq); Calp. Ecl. IV 33 tu facis et tua nos alit indulgentia farre (MqDq); V 27 tum caespite vivo / pone focum geniumque loci Faunumque Laresque / salso farre voca (MqDq); Iuv. XIV 155 tunicam mihi malo lupini / quam si me toto laudet vicinia pago / exigui ruris paucissima farra secantem (MqDq).
Latino medievale:
varie att. (cfr. MLW s.v. far), tra cui in ambito poetico: Valafrido Strabone, Carm. II 76 (Vita Beati Blaithmaic) utilis et prudens servus per ovilia Christi, / tempore qui certo mensuram farris opimi / conservis tribuens radiavit ubique fidelis (MGH); Radbodo di Utrecht, Egl. eccles. 19 Hos allegoricis decernere vitibus agros, / illos sinceri sulcis addicere farris (MGH); Gualtiero di Châtillon, Alexandreis VIII 420 Diis vinum in sacris patera libamus. Amicis / parta labore boum largimur farra (LLT); Sigeberto di Gembloux, Passio II 525 Christi nos humiles verbi pia grana legentes / tanquam formicas farris granis oneratas / excipiunt fraudant predantur et ore trucidant (LLT).
Lessicografi medievali:

Isid. Orig. XVII iii 5: Far dicitur eo quod initio frangeretur; apud antiquos enim molarum usus nondum erat, sed frumentum in pila missum frangebant; et hoc erat genus molendi (Mirabile).
Papias (s.v. far): Far frumentum dictum quod in initio frangeretur; nondum enim erat usus molarum (Mirabile).
Uguccione, F 87, 16 (s.v. frango): Item a frango hoc far farris, idest quoddam genus annone; generaliter tamen omnia semina frugum farra dicuntur a frangendo, quia olim frangebantur in pila antequam usus molarum esset (DaMA).
Balbi (s.v. far) = Uguccione (Mirabile).

Commentatori danteschi:

Benvenuto da Imola ad Inf. III 30: Ideo bene dixit formica cicadae, dum illa tempore hiemis peteret pusillum farris, et ipsa peteret, quid fecisti in ista aestate? (DDP).

Autore: Veronica Dadà.
Data redazione: 05.04.2022.