odor, -oris (s.m.)

1. odore, profumo (Castiglioni-Mariotti).
Eg. IV 13 Tytirus hic – annosus enim – defensus acerna / fronde soporifero gravis incumbebat odori

Eg. 1

odori, Eg. IV 13

-

Hapax nel lat. dantesco, il sost. ricorre all’interno della perifrasi di Eg. IV 13 «fronde soporifero ... odori», con cui è definito il papavero mediante il richiamo al suo “profumo soporifero” (vd. frons, soporifer in VDL). Il termine è precedentemente att. nella bucolica class. e mediolatina, a partire da Verg. Ecl. II 55, dove è impiegato in rif. ai profumi di mirto e alloro tra loro frammisti («suavis miscetis odores»); la medesima associazione delle due specie botaniche, con richiamo al loro profumo, torna in Nemes. II 46-49.

Il sost. è utilizzato anche da Giovanni del Virgilio nell’egloga a Dante, nell’ambito della descrizione paesaggistica del bucolico Menalo (Eg. III 18): «quo vocalis odor per Menala celsa profusus / balsamat auditus et lac distillat in ora» (Poeti d’Italia), e torna nella bucolica di Petrarca e Boccaccio: cfr. ad es. Petrarca, Buc. II 95 «Spiritus alter erit ventis, color alter in herbis, / floribus alter odor» (Poeti d’Italia); III 13 «sic celum late insolito complebat odore» (Poeti d’Italia); Boccaccio, Bucc. XI 151 «tum varios pratis circum diffundere odores» (Poeti d’Italia); XIV 35 «Non sentis odores / insolitos silvis?» (Poeti d’Italia).

Il corrispondente volgare odore ricorre più volte nella Commedia e in Conv. IV, spesso nella medesima accezione di “profumo” registrata nel lat. dantesco e in rif. all’odore dei fiori: così in Purg. VII 80 «natura... / di soavità di mille odori / vi facea uno incognito e indistinto» e in Par. XXX 67 «poi, come inebrïate da li odori, / riprofondavan sé nel miro gurge»; ancora, di odore rose si tratta in Conv. IV xxvii 4; 7 e di pomo in Purg. XXII 34 «l’odor d’un pomo»; 68 «l’odor ch’esce del pomo» (vd. odore in VD, anche per le altre att. del termine).
-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
odore, vd. VD.
Latino classico e tardoantico:
numerose att. (cfr. ThLL s.v. odor); in ambito bucolico: Verg. Ecl. II 55 et vos, o lauri, carpam et te, proxuma myrte; / sic positae quoniam suavis miscetis odores (MqDq); Calp. Ecl. IV 111 densat odore comas, stupefacta regerminat albos (MqDq); V 91 Offuit ille malis odor anguibus: ipse videbis / serpentum cecidisse minas (MqDq); Nemes. Ecl. II 46 pallentesque rosae nec dulce rubens hyacinthus, / nullos nec myrtus nec laurus spirat odores; 49 tunc mihi cum myrto laurus spirabit odores (MqDq).
Latino medievale:
numerose att. (cfr. DMLBS s.v. odor); significative in relazione al contesto dantesco: Alcuino, Carm. 3, II 29, 2 In quo multoties caelesti nectare dulcis / flagrat odorvere pigmento dulcior omni (MGH); Pascasio Radberto, Carm. I 168 Spirat odor quam dulcis suavior omnibus herbis (MGH); Metello di Tegernsee, Quirin. VIII 103 ter dum spargetur domus et ter thurificetur, / ut nos dignanti sit suavis odor Deitati (DaMA); Giovanni del Virgilio, Diaff. V 55 cedrus odora nitens et pandis apta carinis (DaMA).
Lessicografi medievali:

Isid. Orig. IV xii 1: Odor vocatus ab aere (Mirabile).
Papias (s.v. odor): Odor dictus ab aere. Nam quid est odos nisi aer contactus (Mirabile).
Uguccione, O 10, 1 (s.v. odor): Hic odor -ris dicitur a greco: Greci enim dicunt ozein olere vel odor, et inde nos dicimus odor, mutantes z in d. Vel dicitur odor ab aere quia tactu aeris sentitur, et dicitur odor proprie de bono (DaMA).
Balbi (s.v. odor) = Uguccione (Mirabile).

Commentatori danteschi:
Pietro Alighieri (3) ad Purg. XXIV 133-154: Inde dicit auctor quomodo venit ad sextum angelum inferentem sibi cum aliis odorem quasi ambrosie herbe qua equi Solis pascuntur (DDP).
Benvenuto da Imola, ad Inf. XIII 1-6: che da neun sentiero era segnato, quia non habebat aliquam certam viam, sed oportet ire ad fortunam: et bene fingit quod nulla est via recta, nulla ratio vel causa quae ducat hominem ad desperationem; secundo quia nulla viriditas erat hic, non odor, non flos, non fructus nisi aves foedissimae, turpissimae (DDP).
Benvenuto da Imola, ad Purg. XXVIII 1-6: che d’ogni parte oliva, idest, redolebat; quia locus est consitus omni genere arborum, idest virtutum, ex quibus resultat magnus odor (DDP).
Benvenuto da Imola, ad Purg. XXXII 40-42: Et describit deinde Virgilius aliam arborem alterius provinciae orientalis, scilicet, Mediae, quae est arbor simillima lauro in frondibus et odore, habet tamen maiorem odorem (DDP).
Autore: Veronica Dadà.
Data redazione: 15.06.2022.