proprie (avv.)

1. specificamente (Conte).
De vulg. I xv 3 Accipiunt enim prefati cives ab Ymolensibus lenitatem atque mollitiem, a Ferrarensibus vero et Mutinensibus aliqualem garrulitatem que proprie Lombardorum est: hanc ex commixtione advenarum Longobardorum terrigenis credimus remansisse.
Mon. I xiv 7 Quam quidem regulam sive legem particulares principes ab eo recipere debent, tanquam intellectus practicus ad conclusionem operativam recipit maiorem propositionem ab intellectu speculativo, et sub illa particularem, que proprie sua est, assummit et particulariter ad operationem concludit.
2. con proprietà, in modo appropriato (Castiglioni-Mariotti).
Ep. XIII 44 De parte prima sciendum est quod, quamvis comuni ratione dici posset exordium, proprie autem loquendo non debet dici nisi prologus (...).
De vulg. 1
Ep. 1
Mon. 1
proprie, De vulg. I xv 3; Ep. XIII 44; Mon. I xiv 7
proprie loqui: Ep. XIII 44
L'avv., derivato da proprius, è att. a partire dall'età class. con il valore di «eo quod non commune vel aliorum quorundam est, sed ad unum tantum spectat» ('particolarmente, specialmente'; vd. ThLL s.v. proprie I A), di «eo quod secundum veritatem, consuetudinem, naturam suam (…) agitur, fit, adhibetur», ('appropriatamente'; vd. ThLL s.v. proprie I B) e di «ea ratione, qua aliquid non ad aliud refertur, sed per se consideratur (…)» ('individualmente, personalmente'; vd. ThLL s.v. proprie II).

Il lat. mediev. conserva i signif. individuati (vd. es. DMLBS s.v. proprie), mentre D. ricorre all'avv. solamente nel signif. di 'particolarmente, specialmente' e in quello di 'in maniera appropriata'. Nell'opera lat. dantesca, oltre a proprie, ricorrono anche i termini collegati proprietas proprius.
-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
propriamente, vd. ED (A. Niccoli).
Latino classico e tardoantico:
avv. ben att. nel lat. class. e tardoant. con differenti sfumature di signif. (vd. Nota), tra cui 'in particolare, in maniera speciale' (es. Liv. XXXV xlviii 11 Provectus deinde est intemperantia linguae in maledicta nunc communiter Romanorum, nunc proprie ipsius Quinctii, ingratos appellans et exprobrans non victoriam modo de Philippo virtute Aetolorum partam sed etiam salutem, ipsumque et exercitum sua opera servatos, CC; vd. ThLL s.v. proprie I A) e 'in modo appropriato' (es. Rhet. Her. I vii 11 Item vitiosum est, quod nimium apparatis conpositum est aut nimium longum est; et quod non ex ipsa causa natum videatur, ut proprie cohaereat cum narratione; et quod neque benivolum neque docilem neque adtentum facit auditorem, CC; vd. ThLL s.v. proprius I B).
Latino medievale:
l'avv. è ampiamente att. anche nel lat. mediev. con i signif. individuati (vd. Nota). Si riportano a titolo d'es. alcune occorrenze dell'espressione «proprie loquendo» impiegata da D.: Alessandro di Hales, Quaest. disp., q. 47, d. 2, m. 2, par. 36 Et dico quod caelum Trinitatis dicitur 'sedes', sed non proprie loquendo; quia quando dico 'sedes', dico modum situs corporalis (LLT); Alberto Magno, Comm. in I Sent., d. 2 A, a. 2 Propter calumniantes autem dico, quod proprie loquendo omne finitum fine finitur qui est ultimum eius, vel ultimum continentis ipsum, vel utroque modo ultimum eius (LLT); Tommaso d’Aquino, Contra imp., IV xiv 158 Ad illud quod postea obiicitur, quod presbyteri parochiales sunt sponsi Ecclesiarum sibi commissarum, dicendum, quod sponsus Ecclesiae, proprie loquendo, Christus est (LLT).
Lessicografi medievali:
Papias (s.v. proprie): Proprie: privatim, nominatim, sigilatim (Mirabile).
Uguccione, P 162, 19 (s.v. proprie): Item a prope proprius -a -um, meus vel non contra regulam, et dicitur a prope quia quod proprium est iuxta est; et comparatur per suppletionem: proprius, magis proprius, -issimus; unde proprie -sime adverbium et hec proprietas -tis (DaMA).
Commentatori danteschi:
L'avv. ricorre con abbondanza nei commenti lat. alla Commedia; più rare sono le occorrenze dell'espressione «proprie loqui»: Benvenuto da Imola ad Inf. I 109-111: Tertia invidia fuit de Chaim et Abel, et ista invidia bene distinxit primo avaritiam; nam Chaim motus invidia, stimulante avaritia divitiarum, mactavit Abel, quia vidit eius greges multiplicari; et de ista proprie loquitur hic autor (DDP); ad Inf. II 7-9: Notanter dixit mente, potius quam memoria; nam mens simpliciter et proprie loquendo de se semper est bona; memoria vero potest esse prava (DDP); ad Inf. II 43-48: Et de hac magnanimitate proprie loquitur nunc autor, quasi velit dicere: si ego imitatus sum Homerum graecum, et plenius descripsi Infernum quam ipse, cur tu Dantes non potes imitari me Virgilium latinum perfectius? (DDP); ad Inf. III 7-8: proprie loquendo solus Deus est vere eternus, sed Infernus est solum eternus a parte post (DDP); ad Par. XXXII 22-24:  Africa quae ponitur pro tertia continetur in Asia proprie loquendo (DDP).
Giovanni da Serravalle ad Inf. XXXIV 76-81: Volvit caput; naturaliter et proprie loquitur (DDP).
Autore: Federica Favero.
Data redazione: 29.04.2022.