factibilis, -e (agg.)

1. prodotto dall'azione (Chiesa-Tabarroni Mon.).
Mon. I iii 10 Quod dico propter agibilia, que politica prudentia regulantur, et propter factibilia, que regulantur arte: que omnia speculationi ancillantur tanquam optimo ad quod humanum genus Prima Bonitas in esse produxit; ex quo iam innotescit illud Politice: intellectu, scilicet, vigentes aliis naturaliter principari.
Mon. 1
factibilia, Mon. I iii 10
-
Hapax nel lat. dantesco. L’agg., derivato deverbale da facere, viene impiegato in funzione sostantivata, al neutro, per indicare – sulla scorta della speculazione filosofica precedente – ‘ciò che è prodotto dall’azione’ (Chiesa-Tabarroni Mon., p. 21, ad loc., dove si cita Aristotele Ps., Magna Moralia, I 35) in contrapposizione a ‘ciò che si compie attraverso un’azione’ (vd. la voce agibilis in VDL). Su queste considerazioni poggia la Def. proposta.

Nessuna att. del termine nel lat. class. e tardoant.; le prime occorrenze si hanno solo a partire dall’età mediev., soprattutto in opere di matrice aristotelico-tomistica (cfr. in proposito Mazzoni, L’Epistola a Cangrande, pp. 175-177).

L’uso dantesco dell’agg. non trova riscontri nella più antica tradizione esegetica alla Commedia.
-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
-
Latino medievale:
numerose att. (cfr. DMLBS s.v. factibilis b), vd. ad es. Aristotele Ps., Magna Moralia, I 35 Circa operationem quidem igitur et operabilia prudentia, circa factionem autem et factibilia ars; in factivis enim magis quam operativis est artificiosum esse (ALD); Tommaso d’Aquino, Anal. Post., I, l. 44, n. 11 Ars autem importat rectitudinem rationis circa factibilia, idest circa ea quae aguntur in exteriorem materiam, sicut est secare et alia huiusmodi opera, in quibus dirigit ars (LLT); Sigieri di Brabante, Quaest. Meth., VI, c. 1 Et quod theologia quae est sacra scriptura sit practica et non tantum speculativa, apparet per duas rationes. Quarum prima est quia, sicut dictum est, illa considerat omnia illa quae cognosci possunt per revelationem divinam; haec autem possunt esse non solum speculabilia, verum etiam practica, id est factibilia vel agibilia (LLT); Giovanni Duns Scoto, Ord., Prol., V, q. 2, VI Unde sicut ars se habet circa factibilia ad habitum experti, ita circa agibilia se habet scientia moralis ad habitum prudentiae, quia habitus artis et scientiae moralis sunt quasi remoti ad dirigendum, quia universales; sed habitus prudentiae et experti, quia generati sunt ex actibus, sunt particulares, et propinqui ad dirigendum (LLT).
Lessicografi medievali:
-
Commentatori danteschi:
-
Autore: Dario Personeni.
Data redazione: 02.03.2022.