formaliter (avv.)

1. formalmente (Chiesa-Tabarroni Mon.).
Mon. I xv 6 Nam, sicut plures glebas diceremus “concordes” propter condescendere omnes ad medium, et plures flammas propter coadscendere omnes ad circunferentiam, si voluntarie hoc facerent; ita homines plures “concordes” dicimus propter simul moveri secundum velle ad unum quod est formaliter in suis voluntatibus, sicut qualitas una formaliter in glebis, scilicet gravitas, et una in flammis, scilicet levitas.
Mon. 2
formaliter, Mon. I xv 6 (2)
-
L'avv., derivato da formalis, è att. in età tarda con il signif. di «secundum formam» (opposto di «secundum sensum», vd. ThLL s.v. formaliter 1) e di ciò che «spectat ad formam sensu Platonico» (impiegato, dunque, in campo filosofico; vd. ThLL s.v. formaliter 2). Questa bipartizione di senso è conservata dal lat. mediev., per cui formaliter vale ora «formally, in due order» (vd. DMLBS s.v. formaliter 1), ora - nel lessico tecnico della filosofia e della scolastica - «with respect to formal nature or essential character» (e anche «with respect to form of argument, by formal reasoning», vd. DMLBS s.v. formaliter 2).

D. ricorre al vocabolo - oltre che ai termini collegati forma formalis - in un solo passo della Mon. ed esclusivamente nel suo senso filosofico.

Nei commenti lat. alla Commedia formaliter è att. in maniera non abbondante e ricorre anche, all'interno di una citazione, in Pietro Alighieri (1) ad Par. XIII 25-54: «Unde Augustinus super Iohanne in hoc ait: "Sicut archa antequam fiat intellective est in mente artificis, ita omnia in Deo ab ecterno fuerunt ydealiter et formaliter" {Cf. Hugo de S. Vict., Summa Sent. I 4}». Le due citazioni di Pietro Alighieri (1) ad Par. XIII 25-54 individuate (vd. anche il campo Commentatori danteschi) ricorrono identiche anche in Codice cassinese  ad Par. XIII 52 (DDP).
-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
l'avv. è att. a partire dal V sec. con due sfumature di senso (vd. Nota). Corrispondente all'impiego dantesco è il signif. di «secundum formam» in senso filosofico (vd. ThLL s.v. formaliter 2): es. BoethCons. V iv 99 Nam et rationis universum et imaginationis figuram et materiale sensibile cognoscit nec ratione utens nec imaginatione nec sensibus, sed illo uno ictu mentis formaliter, ut ita dicam, cuncta prospiciens (CC).
Latino medievale:
l'avv. è abbondantemente att. anche nel lat. mediev. con il medesimo signif.: es. Alessandro di Hales, Glossa sent., I, d. 32, n. 9 Adhuc, eadem sapientia Pater sapiens est formaliter qua Filius; sed Filius non sapiens est formaliter sapientia ingenita; quare nec Pater (LLT); Alberto Magno, Anal. priora, I i 9 Et quia de syllogismo loquimur simplici, qui tantum formaliter syllogismus est, et in omni materia habet poni, et nullius materiae est proprius, ideo terminis utimur transcendentibus, nihil et omnia significantibus (LLT); Tommaso d’Aquino, Comp. theol., I x 19 In quocumque essentia non est omnino idem cum re cuius est essentia, est invenire aliquid per modum potentiae, et aliquid per modum actus, nam essentia formaliter se habet ad rem cuius est essentia, sicut humanitas ad hominem: in Deo autem non est invenire potentiam et actum, sed est actus purus; est igitur ipse sua essentia (LLT).
Lessicografi medievali:
-
Commentatori danteschi:
L'avv. è att. solo nei seguenti passi:
Pietro Alighieri (1) ad Inf. III 1-9: (...) quia peccatum formaliter est contra Deum qui aeternus est; ergo et poena (DDP); ad Purg. XVII 125-126: Item primam unionem amor facit affectione, quia movet ad desiderandum et quaerendum praesentiam amati, quasi sibi convenientis et ad se pertinentis. Secundo vero unionem facit formaliter, cum amor sit nexus (DDP); ad Par. XIII 25-54: [auctor] hic non vult se solum referre spiritualiter et singulariter ad creaturas humanas ab ecterno idealiter, idest formaliter in mente divina positas productas et producendas in mundum materialiter, licet cuncte alie species rerum eodem modo sint et fuerint ab ecterno in ea (DDP).
Benvenuto da Imola ad Purg. XXV 37-42: Sperma igitur radicaliter est in corde, sed formaliter est in testiculis; unde genitalia trahunt quod superfluit membris, sicut ventosa sanguinem (DDP).
Giovanni da Serravalle ad Purg. III Nota:  Et ideo bene sunt fatui, qui credunt per scientias, humanitus adinventas, cognoscere illam essentiam, que continet in se personas tres, solummodo realiter et formaliter distinctas, et non essentialiter (DDP); ad Purg. XXV 61-66: Alia causa fuit, quia videbatur ipsi auctori, quod intelligere esset ita nobile et ita divinum, quod non esset dignum, intellectum ipsum esse coniunctum formaliter alicui corpori, sed quod intellectus esset una virtus per se existens, non mixta aut coniuncta corpori formaliter. Que opinio omnino est falsa, et contra mentem Aristotelis, et contra fidem catholicam. Sed dicendum, quod intellectus hominis est anima intellectiva formaliter unita corpori, componens cum illo et constituens tertium, scilicet hominem, resultantem ex corpore et anima (DDP); ad Par. II 139-141: Utrum autem intelligentia iungatur orbi sicut motrix tantum, vel sicut faber iungitur rote, aut iungatur sicut forma, quemadmodum anima unitur corpori formaliter, non est presentis speculationis (DDP); ad Par. XXVII 118-120: Quia omnis motus est tempus materialiter, licet non formaliter (DDP); ad Par. XXXIII 115-120: Tres ille persone, licet sint eedem essentialiter, tamen distinguuntur ab invicem realiter et formaliter, quia Pater non est Filius, nec Filius est Pater, nec Filius est Spiritus Sanctus, nec Spiritus Sanctus est Filius, nec Pater, etcetera (DDP).
Autore: Federica Favero.
Data redazione: 06.09.2022.