apostolicus, -a, -um (agg.)

1. apostolico, detto dei vescovi o del papa (Conte).
Ep. I 1 Reverendissimo in Christo patri dominorum suorum carissimo domino Nicholao miseratione celesti Ostiensi et Vallatrensi episcopo, Apostolice Sedis legato, necnon in Tuscia Romandiola et Marchia Trivisiana et partibus circum adiacentibus paciario per sacrosanctam Ecclesiam ordinato, devotissimi filii A. capitaneus, Consilium et Universitas partis Alborum de Florentia semetipsos devotissime atque promptissime recommendant.
Ep. I 2 Preceptis salutaribus moniti et Apostolica pietate rogati, sacre vocis contextui, quem misistis post cara nobis consilia, respondemus.
Ep. V 30 Hic est quem Petrus, Dei vicarius, honorificare nos monet; quem Clemens, nunc Petri successor, luce Apostolice benedictionis illuminat; ut ubi radius spiritualis non sufficit, ibi splendor minoris luminaris illustret.
Ep. VI 8 Quid, fatua tali oppinione summota, tanquam alteri Babilonii, pium deserentes imperium nova regna temptatis, ut alia sit Florentina civilitas, alia sit Romana? Cur apostolice monarchie similiter invidere non libet, ut si Delia geminatur in celo, geminetur et Delius?
Ep. XI 4 Nos quoque eundem Patrem et Filium, eundem Deum et hominem, nec non eandem Matrem et Virginem profitentes, propter quos et propter quorum salutem ter de caritate interrogatum et dictum est: Petre, pasce sacrosanctum ovile; Romam - cui, post tot triumphorum pompas, et verbo et opere Christus orbis confirmavit imperium, quam etiam ille Petrus, et Paulus gentium predicator, in apostolicam sedem aspergine proprii sanguinis consecravit -, cum Ieremia, non lugenda prevenientes sed post ipsa dolentes, viduam et desertam lugere compellimur.
Ep. XI 25 Tu pre omnibus, Urse, ne degratiati college perpetuo remanerent inglorii; et illi, ut militantis Ecclesie veneranda insignia que forsan non emeriti sed immeriti coacti posuerant, apostolici culminis auctoritate resumerent.
Ep. XI 27 Emendabitur quidem - quanquam non sit quin nota infamis Apostolicam Sedem usque ad ignem, cui celi qui nunc sunt et terra sunt reservati, deturpet -, si unanimes omnes qui huiusmodi exorbitationis fuistis auctores, pro Sponsa Christi, pro sede Sponse que Roma est, pro Ytalia nostra, et ut plenius dicam, pro tota civitate peregrinante in terris, viriliter propugnetis, ut de palestra iam cepti certaminis undique ab Occeani margine circumspecta, vosmetipsos cum gloria offerentes, audire possitis: «Gloria in excelsis»; et ut Vasconum obprobrium qui tam dira cupidine conflagrantes Latinorum gloriam sibi usurpare contendunt, per secula cuncta futura sit posteris in exemplum.
Mon. III iii 14 Post Ecclesiam vero sunt traditiones quas “decretales” dicunt: que quidem etsi auctoritate apostolica sunt venerande, fundamentali tamen Scripture postponendas esse dubitandum non est, cum Cristus sacerdotes obiurgaverit de contrario.
Ep. 7
Mon. 1

apostolice, Ep. I 1, Ep. V 30, Ep. VI 8 
apostolica, Ep. I 2, Mon. III iii 14 
apostolicam, Ep. XI 4, Ep. XI 27 
apostolici, Ep. XI 25

sedes apostolica: Ep. I 1; XI 4; XI 27
Grecismo (da ἀποστολιϰός), att. a partire da Tertulliano; derivato da apostolus con l’aggiunta del suffisso -icus che serve per formare aggettivi denominali. Sebbene etimologicamente l’agg. indichi 'ciò che pertiene agli apostoli', tuttavia risulta impiegato come connotativo dei vescovi, perché seguendo l’esempio degli apostoli guidano la Chiesa che Cristo ha loro affidato. Con la nascita del primato del Vescovo di Roma, l'agg. subisce un allargamente semantico acquisendo il valore di ‘papale’, indicando anche come sost. lo stesso pontefice (cfr. Stotz V 39.3). 

Nel lat. dantesco, l’agg. apostolicus ricorre 8 volte, sempre in contesti relativi a vescovi, cardinali o pontefici. In Ep. I 2 apostolica è definita la pietas del cardinale Niccolò da Prato; in Ep. I 1, XI 4 e 27 l'agg. ricorre in unione con il sost. sedes per indicare la sede papale; in Ep. V 30 l'agg. si rif. alla benedictio che papa Clemente V ha concesso all'imperatore con la bolla Exultet in gloria (vd. benedictio in VDL). Come nota Baglio Ep., p. 130, «salutem et apostolicam benedictionem» è una formula che ricorre di frequente nelle salutationes delle lettere pontificie (vd. Bene da Firenze in Corrispondenze). In Ep. VI 8 con monarchia apostolica D. fa rif. al potere papale che i Fiorentini dovrebbero avere l’ardire di combattere allo stesso modo del potere imperiale; in Ep. XI 25 «apostolici culminis auctoritate» indica l’autorità del pontefice Clemente V, che il 6 febbraio 1306 restituì il titolo cardinalizio a Iacopo e Pietro Colonna. Anche nell’occorrenza di Mon. III iii 14 con «auctoritate apostolica» D. intende l’autorità papale. L'agg. è ampiamente att. nella latinità come attributo di auctoritas, benedictio, culmen, pietas, sedis; non risulta invece att. l'espressione apostolica monarchia di Ep. VI 8.

Nel volg. dantesco si registrano solo due occorrenze dell’agg. apostolico nel Paradiso, per cui cfr. la voce appostolico in ED.

 

Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
appostolico, vd. ED (F. Tollemache)
Latino classico e tardoantico:
termine del lat. cristiano impiegato in rif. agli apostoli, ai loro discepoli, ai vescovi e al papa («ad apostolos pertinens»; «de apostolorum discipulis, de episcopis, papa», ThLL s.v. apostolicus).
Latino medievale:

ampiamente att., cfr. MLW s.v. apostolicus; cfr. ad es. Bene da Firenze, Candelabrum, IV 7, 1-3, Quomodo papa salutat clericos. Dominus papa, scribens episcopo vel maiori, ut patriarche, primati, archiepiscopo, vocat eum 'venerabilem fratrem' et, posito nomine dignitatis, 'salutem et apostolicam benedictionem' mittit, hoc modo: 'Honorius episcopus, servus servorum Dei, venerabili fratri V. Pisano archiepiscopo salutem et apostolicam benedictionem (ALIM).

Lessicografi medievali:

Papias (s.v. apostolus): apostolus graece, lissa hebraice, latine missus dicitur; inde dicitur apostolicus et apostolatus (Mirabile).
Uguccione, S 322, 9-10 (s.v. stolon): Item stolos componitur cum apo, quod est de vel re-, et dicitur hic apostolus, idest missus, et dicitur apostolus quasi demissus, idest de celo vel a deo missus: apostolus grece, lisam ebrayce, missus latine; unde hic apostolatus -tus, officium vel dignitas apostoli, et apostolicus -a -um, et hic apostolicus pro papa (DaMA).
Balbi (s.v. apostolus) = Uguccione (Mirabile).

Commentatori danteschi:
-
Autore: Elena Vagnoni.
Data redazione: 27.09.2022.