clausula, -e (s.f.)

1. frase (Frugoni Ep.).
Ep. X 4 Verum quia nonnulla regalium clausularum videbatur hortari ut, si quando nuntiorum facultas adesset, Celsitudini regie aliquid peroptando de status mei conditione referrem, quamvis quedam presumptionis facies interdicat, obedientie tamen suadente virtute obediam.
Ep. 1

clausularum, Ep. X 4

-

Hapax nel lat. dantesco. Il lemma clausula è ampiamente att. nella latinità con signif. di «extrema pars, finis, exitus» ed è impiegato come termine tecnico in determinati settori specialistici, con varie declinazioni a seconda degli ambiti di utilizzo (in arte oratoria, in re metrica, in grammatica, in instrumentis publicis), cfr. ThLL s.v. clausula I. Nei trattati mediev. di ars dictandi, clausula è termine tecnico che indica il 'periodo', composto da un minimo di 2 a un massimo di 7 proposizioni o distinctiones (vd. Corrispondenze). Con il signif. generico di 'frase, periodo, porzione di testo' D. impiega il lemma in Ep. X, come traducono concordemente gli editori ('frase': Frugoni, Lokaj, Pastore Stocchi, Villa, Baglio; 'proposizione': Del Monte, Jacomuzzi). Già Monti Ep., p. 243 a proposito di nonnulla…clausularum commentava con «una sentenza, una frase o proposizione». In Ep. XII 4 D. utilizza anche il raro v. clausulo, -are, per cui vd. clausulo in VDL. 

La prima att. del lemma clausola nell'italiano antico si registra in un anonimo volgarizzamento delle epistole di Seneca, datato intorno al 1325 (cfr. TLIO s.v. clausola); il termine non ricorre nel volg. dantesco. 

 

Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
ampiamente att. con il signif. di «extrema pars, finis, exitus», cfr. ThLL s.v. clausula. 
Latino medievale:
in ambito retorico si sviluppa l’accezione di enuntiatum, periodus, cfr. MLW s.v. I B 2 b β; vd. ad es. Boncompagno da Signa, Palma, p. 121 Quod sit clausula. Clausula est quedam cuiuslibet tractatus particula, que quandoque duas, quandoque tres, quandoque quatuor, quandoque V, quandoque VI, vel etiam VII in se continet distinctiones. Nam ad minus ex duabus distinctionibus constitui potest, ad plus vero ultra VII habere nullatenus valet, si magne fuerint distinctiones; quia locutionis sensus nimium redderetur obscurus (ALIM); p. 125 Clausula dicitur a claudo dis, aut quia sensum locutionis in se claudit, aut quia distinctiones in suo sinu tenet clausas. Vel dicitur clausula quasi divisa, quia inter punctum planum et litteram grossam semper clauditur vel claudi debet (ALIM); Guido Faba, Ars dictaminis, LXXXII, Quid sit clausula, et quot distinctiones continere debeat. Clausula est quedam cuiuslibet tractatus particula que ad minus duas et ad plus septem distinctiones continet, ne obscuritas generetur (ALIM); Bene da Firenze, Candelabrum, I xxv 3, pp. 32-33 Clausula igitur est plurium distinctionum continuatio, ambitum perfecte sententie comprehendens (ALIM); Corrado di Mure, Summa, p. 444 Clausula est quedam cuiuslibet tractatus particula vel oratio perfecta et completa. Que clausula ad minuns duas et ad maius septem continet distinctiones.
Lessicografi medievali:

Isid. Orig. I xxxix 24: Clausulas autem lyrici appellant quasi praecisos versus integris subiectos, ut est apud Horatium: “Beatus ille, qui procul negotiis”, deinde sequitur praecisus “ut prisca gens mortalium”, sic et deinceps alterni, quibus aliqua pars deest, et ipsi praecedentibus similes, sed minores (Mirabile). 
Papias (s.v. clausula): clausula est in oratione brevis sententia sicut in epodo (Mirabile).  
Uguccione, C 280, 2 (s.v. claudo): Item a claudo hec clausula -le, sicut est distinctio constructionis (DaMA).
Balbi (s.v. clausula): Uguccione (Mirabile). 

Commentatori danteschi:
-
Autore: Elena Vagnoni.
Data redazione: 03.10.2022.