dispensator, -oris (s.m.)

1. amministratore (Castiglioni-Mariotti), ordinatore (Rinaldi Questio).
Mon. III x 17 Poterat et vicarius Dei recipere non tanquam possessor, sed tanquam fructuum pro Ecclesia pro Cristi pauperibus dispensator: quod apostolos fecisse non ignoratur.
Questio 76 Et ideo dicendum ad hanc questionem, quod ille dispensator Deus gloriosus, qui dispensavit de situ polorum, de situ centri mundi, de distantia ultime circumferentie universi a centro eius, et de aliis consimilibus, hoc fecit tanquam melius, sicut et illa.

Mon. 1
Questio 1

dispensator, Mon. III x 17; Questio 76

-

Il temine, che nel lat. class. ha un valore essenzialmente pratico ('amministratore', vd. ThLL s.v. dispensator I), sviluppa in età tardoant. signif. cristiani, divenendo attributo di Dio come administrator mundi (rimandando, quindi, al concetto di Provvidenza, vd. dispensatio) e designazione di incarichi ecclesiastici (vd. ThLL s.v. dispensator II).

Entrambi i sensi sono noti e utilizzati da D. che, in Mon. III x 17, fa riferimento alla figura del dispensator pauperum che è interpretata da F. Cancelli in ED (s.v. Diritto romano in Dante) come equivalente al compito di oeconomus ecclesiae. D. impiega, inoltre, anche i vocaboli collegati dispensatio dispensare.

Se il lat. mediev. impiega la parola in tutte le sue sfumature semantiche, aggiungendo nuovi usi tecnici a indicare figure specifici (vd. ad es. dispensator ecclesiae in Du Cange, s.v. dispensator) i lessicografi del tempo – probabilmente sulla scorta di Isid. Orig. – registrano la sola equivalenza di dispensator con «cui creditur administratio pecuniarum».

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
dispensatore, vd. ED (F. Salsano).
Latino classico e tardoantico:
il termine, ampiamente att. nel lat. class. e nel lat. tardoantico, da un lato indica l'administrator, mentre dall'altro è designazione di Dio (vd. ThLL s.v. dispensator e Nota).
Latino medievale:
si riportano alcune occorrenze ritenute significative: Pier Lombardo, Sent. IV d. 20, c. 3 quia dispensatores ecclesiae contritionis quantitatem non perpendunt, quibus non est datum intelligere occulta cordium, omnibus leges poenitentiae constituunt, tam magis quam minus de peccato dolentibus (LLT-A); Epist. Guiberti 43 Universorum dispensatori Deo grates refero, quod benigna provisione sua hoc inter homines solatium procuravit, ut absentes, quod voce viva non possunt, litterarum commercio suffragante declarent (LLT-A); Alberto Magno, Comm. in IV Sent. d. 15C, a. 14 considerando ex parte pauperis, quod licet sit pauper rebus, tamen habet vicem Christi in accipiendo, qui universorum est Dominus: tunc enim dat ut dispensator pauperi, qui habet rationem patroni, in eo quod, accipit vice Christi (LLT-B); d. 26C, a. 10 si quilibet voveat continentiam, certum est, quod tunc Deus suam voluntatem de dispositione mundi revelaret vel per se, vel per fideles Ecclesiae dispensatores (LLT-B); Enrico di Gand, Quodlibet IX q. 23 ministri ecclesiae dispensatores pauperum debent esse (LLT-B); Taddeo Napoletano, Yst. Aconis Novit enim ipse temporum dispensator Deus archana iudiciorum suorum consilia suis revelare (LLT-A).
Lessicografi medievali:

Isid. Orig. X 67: Dispensator vocatur, cui creditur administratio pecuniarum. Et ideo dispensator quia prius qui dabant pecuniam non numerabant eam, sed adpendebant (Mirabile).
Papias (s.v. dispensator): Dispensator: cui creditur administratio pecuniarum quia prius qui dabant pecuniam non numerabant: sed appendebant (Mirabile).
Balbi (s.v. dispenso) = Papias (Mirabile).

Commentatori danteschi:
-
Autore: Federica Favero.
Data redazione: 13.05.2020.