regulator, -oris (s.m.)

1. colui che fissa le regole (Chiesa-Tabarroni Mon.).
Mon. I v 6 Si consideremus vicum unum, cuius finis est commoda tam personarum quam rerum auxiliatio, unum oportet esse aliorum regulatorem, vel datum ab alio vel ex ipsis preheminentem consentientibus aliis (...).

Mon. 1

regulatorem, Mon. I v 6

-

Hapax nel lat. dantesco. Il sost., come il corrispettivo femminile regulatrix, trova le prime scarse att. nel lat. bassomedievale, ove indica il soggetto che stabilisce le regole (vd. DMLBS s.v. regulator 2).

Un uso tecnico politico della parola è testimoniato da Du Cange (s.v. regulare): nel linguaggio politico italiano, infatti, i regulatores sono i «rectores communiarum, qui rem publicam componunt, regunt, etc.».

Oltre a regulator, D. ricorre nella sua produzione lat. anche a regularegularis regulo.

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
-
Latino medievale:
il sost. sembra risultare att. solo nei seguenti passi: Alberto Magno, Comm. in II Sent., d. 24 F, a. 14 est regulans in natura universaliter, et est regulans particulariter: universaliter sicut motus primi mobilis, cujus diversitas respondet diversitati regulatorum (LLT); Pietro di Giovanni Olivi, Comm. in II Sent., q. 57 Si igitur in potentiis sibi subiacentibus et quae sunt instrumentales respectu eius, pro eo quod sibi subiacent, invenitur tanta indeterminatio: multo altior et altioris generis debet esse in ipsa tanquam in principali motore et regulatore earum (LLT); q. 59 actio principalis agentis tardius deficit quam actiones aliorum agentium ab eo motorum et regulatorum (LLT); Tommaso d’Aquino, In III Sent., d. 23, q. 1, a. 1 Prima autem mensura et regula omnium est divina sapientia; unde bonitas et rectitudo sive virtus uniuscuiusque consistit secundum quod attingit ad hoc quod ex sapientia divina ordinatur (...); et similiter est etiam de aliis secundis regulis, quod in conformitate ad ipsas bonitas et rectitudo regulatorum consistit (LLT); Anon., Ars Ihesu Christe, piissime conditor, reparator et regulator generis humani, (...) tu facis inscrutabilia mirabilia magna solus nichilque est quod tue possit omnipotentie resistere voluntati (CC); Giovanni Wyclif, Sect. nov., 3 Ideo non sint regulatores istorum ordinum colantes culicem et deglucientes camelum, sic quod propter fucum talem sophisticum timeant reducere has sectas ad canonem et ordinacionem liberam, factam per dominum Iesum Cristum (LLT); Opus, III 5 Ipsi enim ex peccato illo duplici seducunt populum, et cum sint doctores et regulatores populi per viam per quam ambulant, patet conclusio (LLT); Sermones, III 50 ad tantum procedit ista insania sicut hereticat regem Anglie et eius nobiles, sic hereticat sectas fratrum, et cum fratres dicuntur regulatores huius synodi, videtur cum veris quod hereticant semetipsos (LLT); IV 59 Quatuor vero patriarche Abraham, Isaac, Iacob et David portant Christo secundum eorum opera fidelem populum Iudaicum per Christum spiritualiter sanandum; qui bene dicitur paraliticus, quia avarus ex defectu nervorum fidei a verbo Dei capite ecclesie regulatorum (LLT); Civ. dominio, I 28 Ex istis colligi potest differencia inter iudicem atque regem: iudex enim ad propositum est contemplativus populi regulator pure secundum exigenciam legis Dei; rex autem est activus capitalis secundum iura humana populi regulator (LLT).
Lessicografi medievali:
-
Commentatori danteschi:
la parola ricorre solo in Benvenuto da Imola ad Inf. XV 109: Ponitur [Priscianus] etiam tamquam magnus literatus in genere eloquentiae, quia fuit doctor, regulator et corrector grammaticae, vir vere excellentissimus, princeps in hac arte primitiva, magnus orator, historicus, et autorista (DDP).
Autore: Federica Favero.
Data redazione: 22.12.2020.