1. decretale (
Chiesa-Tabarroni Mon.), norma di diritto canonico.
Mon. III iii 9 Sunt etiam tertii - quos decretalistas vocant - qui, theologie ac phylosophie cuiuslibet inscii et expertes, suis decretalibus quas profecto venerandas existimo - tota intentione innixi, de illarum prevalentia - credo - sperantes, Imperio derogant.
Mon. III iii 14 Post Ecclesiam vero sunt traditiones quas “decretales” dicunt: que quidem etsi auctoritate apostolica sunt venerande, fundamentali tamen Scripture postponendas esse dubitandum non est, cum Cristus sacerdotes obiurgaverit de contrario.
decretales, Mon. III iii 14
decretalibus, Mon. III iii 9
-
Il sost. decretalis nasce in età patristica (vd. Blaise Patr. s.v. decretalis): il lat. class., infatti, conosce solamente l’agg. decretalis -e («ad decretum pertinens, seu pendens a decreto», vd. Forcellini s.v. decretalis). Il sost. trova ampio impiego nel lat. mediev. dove indica (come in D.) i decreti pontifici, le norme di diritto canonico successivi al Decretum grazianeo (vd. decretali in ED, R. Manselli). D., inoltre, impiega anche i termini collegati decretalista e decretum.
Nei commenti lat. alla Commedia il termine decretalis è impiegato anche per indicare la raccolta delle Decretali (es. Pietro Alighieri (1) ad Par. XII 82-84: «Et effectus est scientia infusiva magnus Doctor, non circa jura, sequendo Dominum Henricum Cardinalem Ostiensem in suis summis et lecturis Decretalium», DDP) o a introdurre una citazione (es. Pietro Alighieri (3) ad Purg. I 28-69: «hoc est quod dicitur in quadam Decretali de Penitentiis ita incohantem: Cum infirmitas corporalis nonnunquam ex peccato proveniat…», DDP).
-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
decretali (Dicretale), vd.
ED (R.
Manselli).
Latino classico e tardoantico:
att. dall'età patristica: vd. es.
Aug.
Epist. 181, 2 ecclesia (...) pronuntiationis iustae firmata
decretalibus (
CC).
Latino medievale:
si riportano alcune occorrenze a titolo d'es.:
Leone IV,
Epist., V 17 qui in sacris studiose quesierit canonibus et
decretalibus pontificum, evidenter inveniet (
MGH);
Geroh di Reichersberg,
Lib. simon. qui in erroris sui secta indurati synodalibus sanctorum patrum diffinitionibus et
decretalibus eorum statutis scienter et manifeste inobedientes, (…) studio et voluntate refragantur (
MGH);
Decretum Gratiani, I xv 3
decretales epistolae, quas beatissimi Papae diversis temporibus ab urbe Romana pro diversorum Patrum consolatione dederunt, venerabiliter suscipiendae sunt (
LLT);
Marsilio da Padova,
Def., II 23 Has siquidem oligarchicas ordinaciones non auserunt episcopi Romanorum cum suis cardinalibus vocare leges, sed
decretales appellarunt (
MGH);
Tolomeo da Lucca (Bartolomeo Fiadoni),
Det. comp., IX 1 speciales
decretales faciunt mentionem quod leges non dedignantur sacros canones imitari (
MGH);
Guido Vernani,
Repr. Mon., III 7 Et etiam si papa ex certa scientia conderet
decretalem tali iuri contrariam, standum esset statuto pape.
Lessicografi medievali:
Uguccione, C 150, 14 (s.v. cerno): Item componitur decerno -is, idest iudicare, proponere, deliberare, statuere, confligere, unde decretus -a -um, et hoc decretum -ti, idest statutum patrum, unde hic et hec decretalis et hoc -le, ut dieta decretalia que in decretis continentur; et hic et hec decretista -ste qui studet in decretis; pluraliter hec Decreta -torum pro libro in quo continentur decreta (DaMA).
Balbi (s.v. decretum): (…) dicta sunt decretalia que in decretis continentur (Mirabile).
Commentatori danteschi:
Il termine è att. nei brani segg.:
Guido da Pisa ad Inf. XXIV 133-138: Peculatum autem dicitur illud furtum quod committitur in rebus publicis, (…) ut dicunt
decretales (
DDP).
Codice Cassinese ad Purg. XXX 22: scripta 4. doctorum ecclesie ac aliorum sanctorum ecclesie. quibus standum est usque ad ultimum quiddam post ecclesiam ut traditiones ecclesie.
decretales epistole (
DDP).
Benvenuto da Imola ad Inf. XIX 55-57: (Benedictus de Anania) persuasit Coelestino, ut faceret unam
decretalem, quod quilibet papa posset renuntiare papatui (
DDP).
Giovanni da Serravalle ad Par. IX 133-135 Evangelium et doctores magni (…) sunt derelicti, et solum ad
Decretales scilicet actenditur, sive in
decretalibus studetur (
DDP).
Autore: Federica Favero.
Data redazione: 14.04.2020.