decretalis, -is (s.f.)

1. decretale (Chiesa-Tabarroni Mon.), norma di diritto canonico.
Mon. III iii 9 Sunt etiam tertii - quos decretalistas vocant - qui, theologie ac phylosophie cuiuslibet inscii et expertes, suis decretalibus quas profecto venerandas existimo - tota intentione innixi, de illarum prevalentia - credo - sperantes, Imperio derogant.
Mon. III iii 14 Post Ecclesiam vero sunt traditiones quas “decretales” dicunt: que quidem etsi auctoritate apostolica sunt venerande, fundamentali tamen Scripture postponendas esse dubitandum non est, cum Cristus sacerdotes obiurgaverit de contrario.

Mon. 2

decretales, Mon. III iii 14
decretalibus, Mon. III iii 9

-

Il sost. decretalis nasce in età patristica (vd. Blaise Patr. s.v. decretalis): il lat. class., infatti, conosce solamente l’agg. decretalis -e («ad decretum pertinens, seu pendens a decreto», vd. Forcellini s.v. decretalis). Il sost. trova ampio impiego nel lat. mediev. dove indica (come in D.) i decreti pontifici, le norme di diritto canonico successivi al Decretum grazianeo (vd. decretali in ED, R. Manselli). D., inoltre, impiega anche i termini collegati decretalista decretum.

Nei commenti lat. alla Commedia il termine decretalis è impiegato anche per indicare la raccolta delle Decretali (es. Pietro Alighieri (1) ad Par. XII 82-84: «Et effectus est scientia infusiva magnus Doctor, non circa jura, sequendo Dominum Henricum Cardinalem Ostiensem in suis summis et lecturis Decretalium», DDP) o a introdurre una citazione (es. Pietro Alighieri (3) ad Purg. I 28-69: «hoc est quod dicitur in quadam Decretali de Penitentiis ita incohantem: Cum infirmitas corporalis nonnunquam ex peccato proveniat…», DDP).

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
decretali (Dicretale), vd. ED (R. Manselli).
Latino classico e tardoantico:
att. dall'età patristica: vd. es. Aug. Epist. 181, 2 ecclesia (...) pronuntiationis iustae firmata decretalibus (CC).
Latino medievale:
si riportano alcune occorrenze a titolo d'es.: Leone IV, Epist., V 17 qui in sacris studiose quesierit canonibus et decretalibus pontificum, evidenter inveniet (MGH); Geroh di Reichersberg, Lib. simon. qui in erroris sui secta indurati synodalibus sanctorum patrum diffinitionibus et decretalibus eorum statutis scienter et manifeste inobedientes, (…) studio et voluntate refragantur (MGH); Decretum Gratiani, I xv 3 decretales epistolae, quas beatissimi Papae diversis temporibus ab urbe Romana pro diversorum Patrum consolatione dederunt, venerabiliter suscipiendae sunt (LLT); Marsilio da Padova, Def., II 23 Has siquidem oligarchicas ordinaciones non auserunt episcopi Romanorum cum suis cardinalibus vocare leges, sed decretales appellarunt (MGH); Tolomeo da Lucca (Bartolomeo Fiadoni), Det. comp., IX 1 speciales decretales faciunt mentionem quod leges non dedignantur sacros canones imitari (MGH); Guido Vernani, Repr. Mon., III 7 Et etiam si papa ex certa scientia conderet decretalem tali iuri contrariam, standum esset statuto pape.
Lessicografi medievali:

Uguccione, C 150, 14 (s.v. cerno): Item componitur decerno -is, idest iudicare, proponere, deliberare, statuere, confligere, unde decretus -a -um, et hoc decretum -ti, idest statutum patrum, unde hic et hec decretalis et hoc -le, ut dieta decretalia que in decretis continentur; et hic et hec decretista -ste qui studet in decretis; pluraliter hec Decreta -torum pro libro in quo continentur decreta (DaMA).
Balbi
(s.v. decretum): (…) dicta sunt decretalia que in decretis continentur (Mirabile).

Commentatori danteschi:
Il termine è att. nei brani segg.: Guido da Pisa ad Inf. XXIV 133-138: Peculatum autem dicitur illud furtum quod committitur in rebus publicis, (…) ut dicunt decretales (DDP).
Codice Cassinese ad Purg. XXX 22: scripta 4. doctorum ecclesie ac aliorum sanctorum ecclesie. quibus standum est usque ad ultimum quiddam post ecclesiam ut traditiones ecclesie. decretales epistole (DDP).
Benvenuto da Imola ad Inf. XIX 55-57: (Benedictus de Anania) persuasit Coelestino, ut faceret unam decretalem, quod quilibet papa posset renuntiare papatui (DDP).
Giovanni da Serravalle ad Par. IX 133-135 Evangelium et doctores magni (…) sunt derelicti, et solum ad Decretales scilicet actenditur, sive in decretalibus studetur (DDP).
Autore: Federica Favero.
Data redazione: 14.04.2020.