athloteta, -e (s.m.)

1. linea di partenza della corsa (Chiesa-Tabarroni Mon.).
Mon. II viii 5 Secundus Vesoges, rex Egipti, ad hoc bravium spiravit; et quamvis meridiem atque septentrionem in Asya exagitaverit, ut Orosius memorat, nunquam tamen dimidiam partem orbis obtinuit; quin ymo a Scithis inter quasi athlotetas et terminum ab incepto suo temerario est aversus.
Mon. 1
athlothetas, Mon. II viii 5
-
Grecismo e hapax nel lat. dantesco. Traslitterazione dal greco, non att. in lat. class. e non registrata da alcun dizionario corrente. Letteralmente significa 'giudice di gara', ma è usato da D. come metonimia per il punto di partenza della corsa (luogo dove tali giudici erano posizionati: 'linea di partenza' sia in Quaglioni Mon., che in Chiesa-Tabarroni Mon.); la fonte è il commento di Tommaso all’Ethica Nicomachea.

Il termine appartiene al campo semantico della lotta, della gara e dell'agonismo, particolarmente rilevante nella Mon. (vd., tra le altre, le voci athleta, athletizo, coathleta).

Le occorrenze in lat. mediev. sono pochissime, e – se si eccettua D. – tutte in testi di ambito aristotelico-scolastico, in particolare nel commento di Eustrazio all’Ethica tradotto da Grossatesta (vd. nelle Corrispondenze tutte le att. reperite; è att. sia l’ortografia con la seconda h, sia quella senza). Reinhold Dehn impiegò due volte il termine nella trad. lat. di una Vita graeca di san Codrato e compagni (vd. AASS Mart. II, col. 10A). La rarità del vocabolo è naturalmente alla base della banalizzazione in athletas da parte dei copisti A, C, D, T, U, Y, e forse anche la lezione di S V (se non si tratta di mera disattenzione fonetica) mira a mantenere nel corpo di una parola per essi strana la sequenza significativa athleta.
Mon. II viii 5: athlothetas] athlotetas B, E, F, GH, K, LM, N, P, PhQR, Z et edd., athletas A, C, D, T, U, Y, athletatas S, V
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
-
Latino medievale:
Dionigi l’Aeropagita, De eccl. hier. (tr. Grossatesta, p. 1151 ed.) Sacerdotes autem in ipso perficiunt sacrae unctionis ministrationem ad sacros in typo eum qui perficitur agones euocantes secundum quos athlotheta christo effectus (sic! LLT); Aristotele, Ethica (rev. Moerbeke) (Bekker 1095a) (ALD) = Aristotele, Ethica (trad. R. Grossatesta), I 2 (ALD) = R. Grossatesta, Eust. in Eth. ad. l. Bene enim et Plato dubitavit hoc et quesivit utrum a principiis vel ad principia est via, quemadmodum in stadiis ab athlothetis ad terminum vel e converso (ALD); R. Grossatesta, Eust. in Eth., I 2(comm. ad l.)  velut in scala ascensus et descensus, vel et, ut ipse ait, quemadmodum in stadiis ab athlothetis ad terminum vel e converso. Athlothetae quidem rationem habent principii, velut et agonis constitutivi et factivi, terminus autem stadii non ut principium sed ut ultimum est (ALD); ibid. Athlotheta vero est qui tribuit bravium victori utpote virgam palmae vel aliud quid in signum victoriae, qui solebat habere sedem in uno terminorum stadii (ALD); I 7(Bekker 1098b) quoniam et demonstrationes ex principiis motae proprium operantur, ut assimulentur principia quidem athlothetis et ei unde agoni principium motionis, id est factivae causae, demonstrationes autem agonizantibus (ALD); I 10 (Bekker 1099b) Quem autem habebit athlothetam studiosus et quis ipsi tale praemium dabit quam primum omnium bonorum et causa? (ALD); Tommaso d’Aquino, Sent., I iv 51 Erant enim quidam athlothetae, idest propositi athletis currentibus in stadio, qui quidem athlothetae stabant in principio stadiorum. Quandoque igitur athletae incipiebant currere ab athlothetis et procedebant usque ad terminum, quandoque autem e converso (LLT).
Lessicografi medievali:
-
Commentatori danteschi:
-
Autore: Riccardo Macchioro.
Data redazione: 27.01.2020.