athleta, -e (s.m.)

1. atleta (Castiglioni-Mariotti).
Mon. II vii 9 Certamine vero dupliciter Dei iudicium aperitur: vel ex collisione virium, sicut fit per duellum pugilum, (...) vel ex contentione plurium ad aliquod signum prevalere conantium, sicut fit per pugnam athletarum currentium ad bravium.
Mon. II vii 11 non enim athlete impedimento in alterutrum uti debent.
Mon. II vii 13 Duas rationes efficaces ad propositum accipere possumus: scilicet a disceptatione athletarum unam, et a disceptatione pugilum alteram.
2. campione (Castiglioni-Mariotti).
Mon. II viii 1 Nam, cum diremptio universalis litigii magis Deo sit cure quam diremptio particularis, et in particularibus litigiis quibusdam per athletas divinum iudicium postulamus (...), nullum dubium est quin prevalentia in athletis pro imperio mundi certantibus Dei iudicium sit secuta.
Mon. II viii 2 Romanus populus cunctis athletizantibus pro imperio mundi prevaluit: quod erit manifestum - si considerentur athlete - si consideretur et bravium sive meta.

Mon. 6

athletarum, Mon. II vii 9; II vii 13
athletas, Mon. II viii 1
athlete, Mon. II vii 11; II viii 2
athletis, Mon. II viii 1

-

Grecismo (da ἀθλητής). I signif. che la parola possiede nel lat. class. (vd. Corrispondenze) sono noti al lat. mediev. – dove ricorrono anche le grafie atleta e athletha e a D., che utilizza il termine a indicare ora propriamente l’atleta (e spesso con preciso rif. al corridore) ora, in maniera fig., il campione o il contendente.

Si può sottolineare a questo proposito la traduzione di Mon. II vii 11 proposta da Chiesa-Tabarroni Mon.: il termine athlete è reso esplicitamente come 'corridori' per meglio rendere comprensibile il riferimento alla vicenda di Eurialo e Niso («non enim athlete impedimento in alterutrum uti debent, quamvis Poeta noster aliter sensisse videtur in quinto, cum fecit remunerari Eurialum»).

A proposito di Mon. II vii 9 Quaglioni Mon., p. 1149, n. ad loc., rimandando alla voce Diritto romano in ED (F. Cancelli), sottolinea come sia probabile che il passo rifletta una «probabile memoria delle fonti normative di diritto giustinianeo e delle relative glosse».

L’unica occorrenza della parola nella produzione volgare dantesca è costituita da Par. XII 56, dove san Domenico è definito atleta nel «senso semitecnico, che aveva largamente nella letteratura cristiana, di “difensore, combattente per far prevalere la giusta causa”» (vd. atleta in ED).

Athleta è parte del lessico tecnico dell'agonismo, che risulta particolarmente congeniale a D. (vd. anche Favero, Qualche considerazione), insieme ai termini collegati athletizoathlotheta coathleta.

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
atleta, vd. VD.
Latino classico e tardoantico:
il sost. (grecismo, ἀθλητής) è ben testimoniato nel lat. class., ove possiede due signif., uno proprio ('atleta', vd. ThLL s.v. athleta 1) e uno fig. («i. q. exercitatus probatus in aliqua re», ThLL s.v. athleta 2); in particolare, nel lat. tardoant. cristiano athleta sviluppa un signif. tecnico, indicando «qui fortiter cum aerumnis luctantur» (ThLL s.v. athleta 2).
Latino medievale:
il termine è ampiamente att. nel lat. mediev., pertanto si riportano alcune occorrenze a titolo d'es.: Aristotele ps., Mirabilia (tr. Bartolomeo da Messina), 51 Ab hac plantam assumens Hercules plantavit Olimpiadibus, a qua corone athletis dantur (ALD); Aelredo di Rievaulx, Spec., II 6 accedat ergo ille athleta fortissimus, testis fidelissimus, disputator egregius, in quo Christus loquitur (LLT); Giovanni di Salisbury, Policraticus, VIII 6 Galienus (…) dicit in exortatione medicinae athletas, quorum vita et ars sagina est, nec vivere posse nec diu esse sanos (LLT); Alessandro di Hales, Glossa Sent., IV, introitus, 12 Ratione difficultatis proficiendi in bono datur Confirmatio in adiutorium, ut sit signatus firmus athleta in certamine Domini (LLT); Corrado di Mure, Fabularius, lexicon A Minos dolens Androgeum filium suum athletam fortissimum in agone apud Athenas ex invidia occisum victis Atheniensibus hanc penam imposuit, ut omnibus annis septem filios et septem filias Minotauro mitterent in laborintum (LLT).
Lessicografi medievali:

Papias (s.v. atleta): Atleta pugnator Graece, luctator, vir fortis (Mirabile).
Uguccione
, A 417 (s.v. athleta): Athleta, pugnator, miles fortis et dicitur sic quasi ad letum fortis (DaMA).
Balbi (s.v. athleta): Athleta, (...) luctator, pugnator, fortis miles. Et dicitur sic quasi ad letum fortis idest ad mortem (Mirabile).

Commentatori danteschi:
Graziolo Bambaglioli ad Inf. Intro. Nota: [Providentia] interiorum bonorum ac scientiarum quasi omnium felicitate preclarum [Dantem] in populis et urbibus orbis terre, tam utili quam probabili ratione perfecit, ut omnis superiorum et inferiorum sciencia in hoc notorio athleta prudentie difusius aggregata per eum, tanquam per sublimis sapientie testem, humanis desideriis mostraretur (DDP).
Giovanni da Serravalle, ad Par. XII 55-57: in Galaroga villa, natus est amorosus drudus, idest amator, ad fidem Christianam, sanctus athletha, idest pugil, benignus suis, idest catholicis, et inimicis crudus, idest hereticis (DDP).
Autore: Federica Favero.
Data redazione: 10.08.2020.