derideo, -risi, -risum, -ere (v.)

1. deridere, schernire, beffarsi di (Castiglioni-Mariotti).
De vulg. I vii 8 Quibus autem sacratum ydioma remansit nec aderant nec exercitium commendabant, sed graviter detestantes stoliditatem operantium deridebant. Sed hec minima pars, quantum ad numerum, fuit de semine Sem, sicut conicio, qui fuit tertius filius Noe: de qua quidem ortus est populus Israel, qui antiquissima locutione sunt usi usque ad suam dispersionem.
De vulg. II vi 3 Circa hanc quidem prius considerandum est quod constructionum alia congrua est, alia vero incongrua. Et quia, si primordium bene discretionis nostre recolimus, sola supprema venamur, nullum in nostra venatione locum habet incongrua, quia nec inferiorem gradum bonitatis promeruit. Pudeat ergo, pudeat ydiotas tantum audere deinceps ut ad cantiones prorumpant: quos non aliter deridemus quam cecum de coloribus distinguentem. Est ut videtur congrua quam sectamur.
Mon. II v 11 Nonne Fabritius altum nobis dedit exemplum avaritie resistendi cum, pauper existens, pro fide qua rei publice tenebatur auri grande pondus oblatum derisit, ac derisum, verba sibi convenientia fundens, despexit et refutavit? Huius etiam memoriam confirmavit Poeta noster in sexto cum caneret: parvoque potentem Fabritium.

De vulg. 2
Mon. 2

deridebant, De vulg. I vii 8
deridemus, De vulg. II vi 3
derisit, Mon. II v 11
derisum, Mon. II v 11

-

Il v., composto prefissale di de + rideo, registra quattro occorrenze nel lat. dantesco, tutte collocate in sede trattatistica nel valore di 'deridere, farsi beffe di', secondo un uso già ampiamente diffuso fin dal lat. class. In De vulg. I vii 8 il termine è riferito agli Ebrei, custodi del «sacratum ydioma», che non parteciparono all’empia impresa della costruzione della torre di Babele, ma anzi disprezzavano e si facevano beffe di coloro che vi lavoravano (cfr. Tavoni De vulg., ad loc.). L’occorrenza di De vulg. II vi 3 si lega invece agli «ydiotas» che hanno l’ardire di dedicarsi alla composizione di canzoni, i quali vengono derisi alla stregua di ciechi che tentino di distinguere i colori («non aliter deridemus quam cecum de coloribus distinguentem»). Questo passo è stato ricondotto da Albanese Eg., pp. 1698-1699 alla benevola derisione del pastore Melibeo-Dino Perini, giovane e inesperto, da parte di Titiro-Dante e dei pastori più anziani in Eg. II 7-8 e IV 30-31: cfr. rideo, risus, ma anche i composti arrideo, irrideo in VDL.

Le due occorrenze contigue di Mon. II v 11, alle forme dell’indicativo perf. e del participio perf., si collocano entro la rievocazione dell’exemplum di Fabrizio, modello paradigmatico di povertà. Il v. è infatti riferito, in entrambi i casi, al disprezzo del personaggio per le ricchezze offertegli dai Sanniti e dal re epirota Pirro, e alla sua sicura scelta per l’ideale di paupertas (cfr. Fabrizio in ED, a c. di M. Pastore Stocchi).

Il corrispondente volgare deridere ricorre due volte nella Commedia, solo nel primo caso nel signif. di 'schernire, sbeffeggiare' (Purg. XX 88); mentre in Par. IV 57 «con intenzion da non esser derisa» sta per 'non trascurabile' (cfr. deridere in ED).
-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
deridere, vd. ED (A. Mariani).
Latino classico e tardoantico:
numerose in prosa; più rare in poesia, soprattutto esametrica (cfr. ThLL s.v. derideo). Cfr. ad es.: Cic. Fin. II 32, 106 corporis autem voluptas si etiam praeterita delectat, non intellego, cur Aristoteles Sardanapalli epigramma tantopere derideat, in quo ille rex Syriae glorietur se omnis se cum libidinum voluptates abstulisse (CC); De orat. III 54 quare omnes istos me auctore deridete atque contemnite, qui se horum, qui nunc ita appellantur, rhetorum praeceptis omnem oratorum vim complexos esse arbitrantur (CC); Sen. Nat. I 17, 1 Derideantur nunc philosophi quod de speculi natura disserant (CC); Aug. Conf. XI 15 domine meus, lux mea, nonne et hic veritas tua deridebit hominem? (CC); Civ. XV 9, 28 Plinius Secundus, doctissimus homo, quanto magis magisque praeterit saeculi excursus, minora corpora naturam ferre testatur; quod etiam homerum commemorat saepe carmine fuisse conquestum, non haec velut poetica figmenta deridens, sed in historicam fidem tamquam miraculorum naturalium scriptor adsumens (LLT).
Latino medievale:
numerose (cfr. MLW s.v. derideo); cfr. ad es.: (Ps.) Ugo Falcando, Liber Sic. p. 25 iam regis ipsius aperte predicabat insanias; iam stultitiam eius publice deridebat, et si quid tyrannicum aut inhumanum rex, eo suadente, preceperat (ALIM); Salimbene de Adam, Chron. pp. 775-776 «Audivistis quod propositum est», dicebat: «Audivistis propottam». Et sic deridebant eum, eo quod esset elinguis. Erat enim traulus. Verumtamen plus deridendi essent qui tales homines ad dominium eligunt, qui sunt valoris nullius (ALIM); Tommaso d’Aquino, Super sent., vol. III, p. 944 «Quod erat ei de ligno vitae». Videtur quod hoc dictum redeat in fabulas antiquorum, quas Philosophus deridet et improbat in 3 Metaph., qui dicebant deos qui gustaverunt de quodam cibo, factos esse immortales, alios autem remansisse mortales (ALIM).
Lessicografi medievali:

Uguccione, R 7, 27 (s.v. rado): Rideo componitur arrideo -es -si, idest ad aliquem ridere vel cum ridente ridere; derideo -es, deludere, unde derisus -sus et derisio et derisor, unde derisorius -a -um; irrideo -es, idest deludere; subrideo, idest latenter vel post vel subtus vel parum, remisse ridere. Rideo et eius composita neutra sunt preter derideo et irrideo, que sunt activa, et omnia faciunt preteritum in -si et supinum in -sum et omnia producunt hanc sillabam ri- (DaMA).

Balbi (s.v. rideo) = Uguccione (Mirabile).
Commentatori danteschi:

Pietro Alighieri (1) ad Par. I 19-21: Fingunt poetae, quod Pallas cum primo tibiam invenit, ivit ad quoddam convivium omnium Deorum, et cum ea sonuit. Et derisa fuit ab eis propter inflationem labiorum; quae etiam in recessu sonando super quamdam aquam vidit etiam se taliter, et se ipsam derisit, et tibiam projecit in terram (DDP).
Guido da Pisa ad Inf. XXI 48-49: Qui non à luogo il Santo Volto. Adhuc Lucanos derident isti demones. Lucani enim habent in eorum maiori ecclesia quandam effigiem ligneam crucifixi quam nominant «vultum sanctum». [...] Maligni itaque spiritus derident etiam in hoc verbo Lucanos, qui tantam vanitatem ita fatue more pagano exhibent festis suis (DDP).
Benvenuto da Imola ad Purg. XXII 55-63: Oedipus abiecto habitu regali sponte eruit sibi oculos cum digitis et in perpetuas tenebras se damnavit: cuius tristitiam filii deriserunt (DDP).

Autore: Veronica Dadà.
Data redazione: 01.07.2022.