destructio, -onis (s.f.)

1. confutazione (Castiglioni-Mariotti).
Ep. XIII 73 Ista tamen ratio videtur arguere ad destructionem antecedentis, ita quod simpliciter et secundum formam arguendi non probat. Sed si consideremus materiam eius, bene probat, quia de quodam sempiterno, in quo potest defectus sempiternari: ita quod, si Deus non dedit sibi motum, patet quod non dedit sibi materiam in aliquo egentem.
Mon. II x 9 (Et nota quod argumentum sumptum a destructione consequentis, licet de sua forma per aliquem locum teneat, tamen vim suam per secundam figuram ostendit, si reducatur sicut argumentum a positione antecedentis per primam.
Questio 22 Ad destructionem igitur primi membri consequentis dico quod aquam esse ecentricam est impossibile. 
Questio 27 Ad destructionem secundi membri consequentis principalis consequentie, dico quod aquam esse gibbosam est etiam impossibile. 

Ep. 1
Mon. 1
Questio 2 

destructione, Mon. II x 9
destructionem, Ep. XIII 73; Questio 22; 27

destructio antecedentis: Ep. XIII 73
destructio consequentis: Mon. II x 9

Il termine è solitamente impiegato da D. nella citazione della regula logica di origine stoica nota come destructio consequentis o modus tollens, tipicamente impiegata nell’ambito di una dimostrazione ad impossibile (in una consequentia del tipo «Se A, allora B», distrutto e falsificato il consequens B, risulta distrutto e falsificato anche l’antecedens A).

Originariamente, tale principio era stato tramandato ai latini nella forma del locus a consequentibus ciceroniano-boeziano, che faceva da contraltare al cosiddetto locus ab antecedentibus («Locus ab antecedentibus et consequentibus. Maximae propositiones ‘posito antecedente comitari quod subsequitur, perempto consequente perimi quod antecedit’», Boeth. Diff. Top., III III 26).

Nella veste lessicale impiegata anche da D. (per destructionem consequentis), entrambe le regole erano state codificate da Abelardo con rif. alla cornice teorica del sillogismo ipotetico (cfr. Pietro Abelardo, Dial. IV 2). E, fra XIII e XIV secolo, esse si trovavano veicolate, oltre che nella tradizione di commenti agli Analitici Primi, in manuali scolastici come i Syncategoremata e i primi De consequentiis.

Oltre che in Conv. IV xii 12 («per la distruzione del consequente»), D. richiama esplicitamente la regola della destructio consequentis in tre occasioni. In Mon. II X 9, in primo luogo, mostrando come un argomento fondato sulla negazione del conseguente possa mostrare pienamente la sua efficacia solo se ridotto ad un sillogismo di seconda figura («Et nota quod argumentum sumptum a destructione consequentis, licet de sua forma per aliquem locum teneat, tamen vim suam per secundam figuram ostendit, si reducatur»); in Questio 22 e 27, invece, nella confutazione di ciascuno dei due membri («Ad destructionem igitur primi membri consequentis»; «Ad destructionem secundi membri consequentis») che compongono il consequens della consequentia principalis oggetto di discussione («Dico ergo propter primum quod si aqua, in sua circumferentia considerata, esset in aliqua parte altior quam terra, hoc esset de necessitate altero istorum duorum modorum: vel quod aqua esset ecentrica [...] vel quod, concentrica existens, esset gibbosa in aliqua parte [...] sed neutrum istorum est possibile; ergo nec illud ex quo alterum vel alterum sequebatur», 18).

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
distruzione, vd. ED (L. Blasucci).
Latino classico e tardoantico:

nell'accezione tecnica oggetto di analisi il sost. è att. soprattutto in opere di ambito retorico (cfr. ThLL s.v. destructio II 2): Mar. Victorin. Rhet. II 17 destructio definitionis adversae partis, quae constat ex locis IV: si demonstretur falsa, si turpis, si inutilis, si collatio utriusque definitionis fiat (LLT); Quint. Inst. X v 12 his confinis est destructio et confirmatio sententiarum (Bibliotheca Augustana); Tert. Adv. Hermog. 15 pluribus et indignioribus destructionibus deum obiciunt (CC); Don. Ter. Phorm. 1 hoc initium ad destructionem personae adversarii sumitur (LLT). 

Latino medievale:

Pietro AbelardoDial. IV 2 Primus igitur modus eorum sillogismorum qui ex simplicibus per destructionem consequentis descendunt, hic est qui a prima propositione venit hoc modo: si est A, est B; sed non est B; ergo non est A (LLT); Alberto MagnoComm. in I Sent. dist. 17a, art. 1 Nihil indignius inferiori potest superius inferiori coniungere: sed nulla creatura non rationalis est dignior creatura rationali: ergo non potest eam coniungere naturae superiori: charitas est creata, ut tu dicis, et non rationalis, quia nec homo, nec Angelus: ergo non potest hominem superiori naturae coniungere: sed coniungit: ergo a destructione consequentis non est creatura (LLT); Tommaso d'AquinoIn Arist. Phys. I, l. 5, n. 4 arguit enim a destructione antecedentis ad destructionem consequentis, cum recta forma argumentandi sit e converso arguere (LLT); IV, l. 9., n. 8 Deinde cum dicit: Melissus quidem igitur etc., ostendit quod Melissus, supposita eadem conditionali, argumentabatur e contra a destructione consequentis: quia si motus est, vacuum est; sed vacuum non est; ergo motus non est: ergo totum ens est immobile (LLT). 

Lessicografi medievali:
-
Commentatori danteschi:
-
Autore: Stefano Pelizzari.
Data redazione: 25.03.2022.
Data ultima revisione: 24.04.2023.