1. ramo (
Conte), parte dell'albero.
Ep. VII 21 Non etenim ad arbores extirpandas valet ipsa ramorum incisio quin iterum multiplicius virulenter ramificent, quousque radices incolumes fuerint ut prebeant alimentum.
Ep. VII 22 Quid, preses unice mundi, peregisse preconicis cum cervicem Cremone deflexeris contumacis? nonne tunc vel Brixie vel Papie rabies inopina turgescet? Ymo, que cum etiam flagellata resederit, mox alia Vercellis vel Pergami vel alibi returgebit, donec huius scatescentie causa radicalis tollatur, et radice tanti erroris avulsa, cum trunco rami pungitivi arescant.
Ep. XI 26 Tu quoque, Transtiberine, sectator factionis alterius, ut ira defuncti Antistitis in te velut ramus insitionis in trunco non suo frondesceret, quam in triumphatam Carthaginem nondum exueras, illustrium Scipionum patrie potuisti hunc animum sine ulla tui iudicii contradictione preferre.
Ep. 3
rami, Ep. VII 22
ramorum, Ep. VII 21
ramus, Ep. XI 26.
-
Termine esclusivo delle
Epistole, in cui ricorre con il signif. proprio di 'parte dell'albero che si diparte dal tronco' in contesti metaforici. Isidoro inserisce
ramus nel libro XVII
De rebus rusticis e precisamente nel capitolo VI
De arboribus, in cui passa in rassegna tutte le parti costitutive della pianta. Il lemma è ampiamente att. nella latinità (ad alta frequenza nella
Vulgata) e ricorre spesso in contesti metaforici insieme a
radix, come nelle due occorrenze dantesche di
Ep. VII (vd.
Corrispondenze).In
Ep. VII 21-22
ramus ricorre due volte in un'ampia metafora vegetale (cfr. anche le voci
arbor,
aresco,
extirpo,
pungitivus,
radix,
ramifico,
truncus in
VDL): D. esorta l'imperatore a rivolgersi contro Firenze al fine di estirpare definitivamente il principio di dissenso e ostilità che fomenta la resistenza contro di lui nel Nord Italia. I rami rappresentano le città lombarde che sotto la guida di Firenze si ribellano all'autorità imperiale. Nei volgarizzamenti trecenteschi di
Ep. VII il passo «ipsa ramorum incisio» è reso con «tagliamento de' rami» (volg. A e B) mentre «rami pungitivi» con «li pugnenti rami» (volg. A) e «i pungenti rami» (volg. B). In
Ep. XI D. rimprovera il cardinale
Transtiberinus, identificato da ultimo con Jacques Duèze (cfr.
Villa,
Trastiberine!), di essere il prosecutore degli odii del defunto pontefice, innestati in lui come un ramo su un nuovo tronco (cfr. anche le voci
insitio, frondesco,
truncus in
VDL per la completa esegesi di questa metafora).
Nel volg. dantesco il lemma
ramo ricorre ben 24 volte tra
Commedia,
Convivio e
Rime, per cui vd.
ramo in
ED.
-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
ramo, vd.
ED (F.
Vagni).
Latino classico e tardoantico:
ampiamente att. con il signif. proprio di 'parte dell'albero che si diparte dal tronco', anche in contesti metaforici (cfr.
ThLL s.v.
ramus); vd. ad es.
Cic.
Tusc. 3, 13 Audeamus non solum
ramos amputare miseriarum, sed omnis radicum fibras evellere (
CC);
Rm 11, 16-18 Quod si primitiae sanctae sunt, et massa; et si radix sancta, et
rami. Quod si aliqui ex
ramis fracti sunt, tu autem, cum oleaster esses, insertus es in illis et consocius radicis pinguedinis olivae factus es, noli gloriari adversus
ramos; quod si gloriaris, non tu radicem portas, sed radix te (
Bibliotheca Augustana);
Paul. Nol. Epist. 24, 21 Lex
ramos peccati praefringit, fides radices eruit (
CC);
Greg. M. In Ezech. 1, 9, 12 Vitium iam non ex
ramo, sed ex radice est, quia nisi cor intumesceret, lingua minime superbiret (
LLT).
Latino medievale:
ampiamente att., anche in contesti metaforici., in ambito epistolare vd. ad es.
Pier Damiani, Epist., ep. 120, pp. 390-391, Ut quietam et tranquillam vitam agamus in omni pietate et castitate. Porro quia splendidae memoriae pater tuus, magnificus imperator, sublimiter exaltavit aecclesiam, tu quoque sicut eius heres imperii, sic eciam in aecclesiasticae caucionis iura succede. Igitur in aecclesiastici status incolomitate servanda, clarissima soboles paternis respondeat institutis. Et ab arbore sua non degerminet
ramus in fructu, quam per traducem virtutis et graciae decusat ex ortu. Sed sicut olim per illum, sic amodo per te et collapsa resurgat aecclesia, et aecclesiastica quae confusa est refloreat disciplina (
ALIM);
Giovanni da Castrocoeli, Epist., p. 95, Cum igitur venerabilis pater noster …, quem nobis in pastorem iuxta cor Domini concessistis, nos paraverit doctrine verbo pariter et exemplo, collapsum reparaverit monasterium, exhibens se circa nos et ipsum spiritualiter et temporaliter multipliciter fructuosum, nunc anxietate quadam extorte necessitatis graviter stimuletur, dum minaci quadam requisitione inducitur, ut fratrem …, quem dignus carcer detinet vinculis alligatum, liberet a custodia carcerali, cuius iniquitas processit ex adipe, cuius malitia venenosis radicibus in
ramos adeo pullulavit, ut in necem ipsius abbatis multorumque nostrum nequiter conspirarit et ad finalis desolationis obprobrium totius monasterii malignis conatibus aspirarit (
ALIM).
Lessicografi medievali:
Isid.,
Orig., XVII
vi 17-18:
Rami sunt qui de trunco manant, sicut a ramusculis cetera […] Virgultum est quod de radice pullulat; ramus, qui de ipso robore arboris; virga, quae de ramis (
Mirabile).
Papias (s.v.
rami) =
Isidoro (Mirabile).Uguccione, R 7, 9-10 (s.v.
rado): Item a radix hic
ramus -mi, quasi a radice means, unde hic ramusculus diminutivum;
ramus proprie est qui a radice vel trunco manat, sicut a ramusculis cetera (
DaMA).
Balbi (s.v.
ramus) =
Uguccione (Mirabile).
Commentatori danteschi:
-
Autore: Elena Vagnoni.
Data redazione: 16.12.2022.