Latium, -ii (s.n.)

1. Italia (Conte). 
De vulg. I x 4 Dicimus ergo primo Latium bipartitum esse in dextrum et sinistrum. Si quis autem querat de linea dividente, breviter respondemus esse iugum Apenini, quod, ceu fistule culmen hinc inde ad diversa stillicidia grundat aquas, ad alterna hinc inde litora per ymbricia longa distillat, ut Lucanus in secundo describit: dextrum quoque latus Tyrenum mare grundatorium habet, levum vero in Adriaticum cadit.
De vulg. I xiv 2 Romandiolam igitur ingredientes, dicimus nos duo in Latio invenisse vulgaria quibusdam convenientiis contrariis alternata. Quorum unum in tantum muliebre videtur propter vocabulorum et prolationis mollitiem quod virum, etiam si viriliter sonet, feminam tamen facit esse credendum.
De vulg. I xvi 6 Itaque, adepti quod querebamus, dicimus illustre, cardinale, aulicum et curiale vulgare in Latio quod omnis latie civitatis est et nullius esse videtur, et quo municipalia vulgaria omnia Latinorum mensurantur et ponderantur et comparantur.
Ep. VII 5 Cumque tu, Cesaris et Augusti successor, Apennini iuga transiliens veneranda signa Tarpeia retulisti, protinus longa substiterunt suspiria lacrimarumque diluvia desierunt; et, ceu Titan, preoptatus exoriens, nova spes Latio seculi melioris effulsit.
De vulg. 3
Ep. 1
Latio, De vulg. I xiv 2; I xvi 6; Ep. VII 5
Latium, De vulg. I x 4
-
Il coronimo Latium è impiegato da D. nel suo peculiare signif. poetico di 'Italia'. Nella classicità Latium indicava specificamente l’antica regione del popolo dei Latini, ma ha poi assunto valore esteso per designare l’intera penisola, soprattutto tra i poeti, come conferma anche la testimonianza di Benvenuto da Imola (vd. Corrispondenze). In epoca mediev. il signif. esteso di 'Italia' per Latium è noto gli autori coevi a D. (vd. ad es. la testimonianza di Riccobaldo da Ferrara) e compattamente autorizzato da tutti i lessicografi mediev., i quali riconducono concordemente l'etimologia del lemma a Saturno, figlio di Giove, che, cacciato dal padre, latuit, cioè si nascose nella regione centrale dell’Italia (vd. Corrispondenze).  

Nel De vulgari eloquentia il lemma ricorre per indicare una realtà geografica e linguistica contemporanea a D., mentre in Ep. VII 5 è impiegato in una metafora, «nova spes Latio seculi melioris», con la quale D. si rif. all’imperatore Enrico VII, tradotta nei due volgarizzamenti trecenteschi di Ep. VII con «nuova speranza di migliore secolo a Italia». 

Oltre ad impiegare Latium con il signif. di 'Italia', D. utilizza con il signif. di 'italiano' anche tutti gli agg. derivati, per cui vd. le voci Latii, Latini, Latialis, latinus, latius, semilatius in VDL e la voce latino in ED. Su questa consapevole scelta linguistica, che «ha lo scopo di accreditare il volgare di sì come volgare strettamente affine al latino […] e gli italiani come eredi dei romani, soprattutto ai fini dei loro diritti imperiali» (Tavoni De vulg. p. 1241), si veda da ultimo VagnoniSpigolature, pp. 257-262.
-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
il coronimo Latium è att. con il signif. esteso di 'Italia' in poesia (cfr. OLD s.v. Latium 1b): vd. ad es. Hor. Carm. I 12, 53 Ille seu Parthos Latio imminentis / egerit iusto domitos triumpho / sive subiectos Orientis orae / Seras et Indos, / te minor latum reget aequos orbem (MqDq); Hor. Carm. I 35, 10 Te Dacus asper, te profugi Scythae / urbesque gentesque et Latium ferox / regumque matres barbarorum et / purpurei metuunt tyranni (MqDq); Ov. Ars I 202 Vincuntur causa Parthi, vincantur et armis: / Eoas Latio dux meus addat opes (MqDq); Sil. XIII 741 Bella tuus toto natus contra omnia pacta / Exercet Latio (MqDq).
Latino medievale:
ampiamente att., anche con il signif. di 'Italia', vd. ad es. Paolo Diacono, Hist. Lang., II 24, Italia etiam Ausonia dicitur ab Ausono, Ulixis filio. Primitus tamen Beneventana regio hoc nomine appellata est; postea vero tota sic coepit Italia vocitari. Dicitur quoque etiam Latium Italia, pro eo quod Saturnus Iovem, suum filium, fugiens, intra eam invenisset latebram (MGH); Riccobaldo da Ferrara, De locis Orbis, II iv 2, Italia quandoque Latium dicitur, verum fines antiqui Latii sunt inter Tiberim et Lirim amnes» (De locis orbis).
Lessicografi medievali:
Isid. Orig. XIV 4, 18: Italia olim a graecis populis occupata Magna graecia appellata est, deinde a regis nomine Saturnia; mox et Latium dicta eo quod idem Saturnus a Iove sedibus suis pulsus ibi latuerit; postremo ab Italo Siculorum rege ibi regnante Italia nuncupata est (Mirabile).
Papias (s.v. Latium): Latium pars Italiae dictum quod Saturnus a Iove fugiens ibi latuerit. Latium pro Italia. Latium urbs Italiae a Saturno condita (Mirabile). 
Uguccione, L 35, 11 (s.v. lateo): Item a lateo hoc Latium -tii, quedam pars Ytalie ubi Saturnus latuit, expulsus a filio suo Iove; sed postea ampliata est appellatio nominis, ut Latium diceretur Ytalia (DaMA).
Commentatori danteschi:
Benvenuto da Imola ad Par. VIII 61-63: Ausonia enim fuit olim pars Latii, ubi fuit Roma et tot populi latini vicini, sicut patet per Livium et Plinium: sed Ausonia ponitur pro Italia, sicut et Latium saepe apud poetas (DDP).
Autore: Elena Vagnoni.
Data redazione: 03.05.2023.