latius, -a, -um (agg.)

1. italiano, dell’Italia (Tavoni De vulg.).
De vulg. I x 3 Nos vero iudicium relinquentes in hoc et tractatum nostrum ad vulgare latium retrahentes, et receptas in se variationes dicere nec non illas invicem comparare conemur.
De vulg. I xi 1 Quam multis varietatibus latio dissonante vulgari, decentiorem atque illustrem Ytalie venemur loquelam; et ut nostre venationi pervium callem habere possimus, perplexos frutices atque sentes prius eiciamus de silva.
De vulg. I xv 7 Quare, cribellum cupientes deponere, ut residentiam cito visamus, dicimus Tridentum atque Taurinum nec non Alexandriam civitates metis Ytalie in tantum sedere propinquas quod puras nequeunt habere loquelas; ita quod si etiam quod turpissimum habent vulgare, haberent pulcerrimum,propter aliorum commixtionem esse vere latium negaremus.
De vulg. I xv 7 Quare, si latium illustre venamur, quod venamur in illis inveniri non potest.
De vulg. I xvi 6 Itaque, adepti quod querebamus, dicimus illustre, cardinale, aulicum et curiale vulgare in Latio quod omnis latie civitatis est et nullius esse videtur, et quo municipalia vulgaria omnia Latinorum mensurantur et ponderantur et comparantur.
De vulg. I xix 1 Hoc autem vulgare quod illustre, cardinale, aulicum et curiale ostensum est, dicimus esse illud quod vulgare latium appellatur.
De vulg. I xix 1 Et sicut illud cremonense ac illud lombardum et tertium semilatium dicitur, sic istud, quod totius Ytalie est, latium vulgare vocatur.
De vulg. II i 1 Sollicitantes iterum celeritatem ingenii nostri et ad calamum frugi operis redeuntes, ante omnia confitemur latium vulgare illustre tam prosayce quam metrice decere proferri.
De vulg. II ii 8 Arma vero nullum latium adhuc invenio poetasse.
De vulg. II v 2 Et licet trisillabo carmine atque endecasillabo et omnibus intermediis cantores latii usi sint,pentasillabum et eptasillabum et endecasillabum in usu frequentiori habentur, et post hec trisillabum ante alia.
De vulg. 10
latie, De vulg. I xvi 6
latii, De vulg. II v 2; I xi 7
latio De vulg. I xi 1
latium De vulg. I x 3; I xv 7; I xix 1 (2); II i 1; II ii 8
vulgare latium: De vulg. I x 3; I xix 1 (2); II i 1

Termine esclusivo del De vulgari eloquentia. L’agg. latius è autorevolmente attestato nella tradizione del De vulg. dal ms. B, mentre G e T banalizzano il più delle volte in latinum (nel quadro di numerose introduzioni indebite di consonanti nasali che fanno pensare a segni meccanici nell’antigrafo fraintesi come tituli).

L’agg. è assunto da D. in modo esclusivo per significare ‘volgare italiano’: sia nel senso di unità astratta al di sopra delle proprie interne variazioni (i vulgaria municipalia), in I x 3 e I xi 1; sia, da I xv 7 in poi, nel senso di  ‘volgare italiano unitario’, in quanto illustre ed eventualmente anche cardinale, aulicum et curiale. L’agg. latius ‘italiano’ compare anche in «omnis latie civitatis» (I xvi 6) e «cantores latii» (II v 2), e sostantivato in «nullum latium», cioè ‘nessun (poeta) italiano’ (II ii 8). L’unico esempio di designazione apparentemente alternativa -  «Exaceratis quodam modo vulgaribus ytalis…», I xii 1 – evidenzia al contrario la specializzazione semantica per cui ytala, al plurale, sono i vulgaria municipali d’Italia; latium, al singolare, è il volgare italiano: scelta terminologica marcata probabilmente finalizzata ad accreditare il volgare di come volgare strettamente affine al latino. L'agg. latius con il signif. di 'italiano' è inserito nel Glossario di Marigo come «voce di uso non accertato; forse neologismo». Se in I xix 1 il volgare «quod totius Ytalie est, latium vulgare vocatur», quello di mezza Italia «semilatium dicitur». La locuzione vulgare latium è dunque espressione dantesca per indicare un referente nuovo, e cioè il volgare italiano. Cfr. anche gli altri lemmi della stessa famiglia linguistica: Latialis, LatiiLatini, latinusLatium, semilatius in VDL latino in ED; cfr. anche Vagnoni, Spigolature, pp. 251-262 e Albanese-Pontari, Il Vocabolario Dantesco bilingue, pp. 121-123. 

De vulg. I x 3: latium] latium B, latinum G,
De vulg. I xv 7: latium] latium B, latinum G,
De vulg. I xix 1: latium (vulgare)] latium B, latinum G,
De vulg. II i 1: latium] latium B, latinum G, T
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
att. prevalentemente con il signif. di 'del Lazio, latino', ma nell’uso poetico è att. il signif. estensivo di ‘italiano’ (cfr. OLD s.v. latius 2), vd. ad es. Ov. Ars I 413 Tu licet incipias, qua flebilis Allia luce / Vulneribus Latiis sanguinolenta fuit (MqDq); Stat. Silv. I 2, 178 iamque parens Latius, cuius praenoscere mentem / fas mihi, purpureos habitus iuvenique curule / indulgebit ebur, Dacas que (et gloria maior) / exuvias lauros que dabit celebrare recentes. (MqDq); Mart. IX 65, 1 Alcide, Latio nunc agnoscende Tonanti (...) (MqDq).
Latino medievale:
att. con il signif. di 'del Lazio, latino' (cfr. DMLBS s.v. latius), ma per latius rif. alla lingua vd. ad es. Tommaso di RadolioVita Petri Claraevallensis: cum loquebatur lingua eius latium redolebat (cfr. Fenzi De vulg., p. 72).
Lessicografi medievali:
-
Commentatori danteschi:
-
Autore: Giulia Pedonese.
Data redazione: 16.07.2020.
Data ultima revisione: 24.01.2025.