indignatio, -onis (s.f.)

1. indignazione, sdegno (Castiglioni-Mariotti).
Eg. II 38 «O Melibee, decus vatum, quoque nomen in auras / fluxit et insomnem vix Mopsum Musa peregit» / retuleram, cum sic dedit indignatio vocem: / «Quantos balatus colles et prata sonabunt, / si viridante coma fidibus peana ciebo!».
Mon. III i 2 Nunc autem de tertia restat agendum: cuius quidem veritas, quia sine rubore aliquorum emergere nequit, forsitan alicuius indignationis in me causa erit.

Eg.  1
Mon.  1

indignatio, Eg. II 38
indignationis, Mon. III i 2

-

Deverbale da indignor, ampiamente att. nella prosa class. e tardoant., spaziando dalla retorica alla storiografia e alla trattatistica, col signif. di «commotio animi indigne ferentis», per indicare un sentimento iroso causato da offesa o risentimento (ThLL s.v. indignatio I A 1 e OLD s.v. indignatio 1). In quanto moto dell’animo, il sost. è spesso retto da v. di movimento come erumpo, excito, exorior, oborior, moveo, e da v. connessi al campo semantico del fuoco, come accendo, exardesco, succendo. Tali reggenze compaiono spesso insieme a preposizioni di moto e sono particolarmente diffuse nella letteratura cristiana, segnalando l’azione del castigo divino.

La scelta del sost. in Eg. II 38, connessa alla polemica sulla degradazione della poesia, risente del modello satirico giovenaliano di Sat. I 79 (vd. Corrispondenze); in Mon. III i 2, il sost. risale invece alla tradizione retorica class., in cui appare anche la persona «in quam ira vertitur» (ThLL s.v. indignatio I A 1 a β), come ad es. in Cic. De inv. I 54. Per Cicerone l’indignatio costituisce una delle tre parti della conclusio, la sezione finale di un discorso retorico (Cic. Inv. I 98-100 «Conclusio est exitus et determinatio totius orationis. Haec habet partes tres: enumerationem, indignationem, conquestionem [...]. Indignatio est oratio, per quam conficitur, ut in aliquem hominem magnum odium aut in rem gravis offensio concitetur»). Cfr. anche indignor, indignanter, indigne, indignus in VDL.

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:

largamente diffuso nel lat. class. col signif. di «commotio animi indigne ferentis» (ThLL s.v. indignatio I A 1), come ad es. in Cic. Inv. I 54 quibus ex omnibus acriter excitata indignatio summum in eum, qui violarit horum aliquid, odium commovere poterit (LLT); Liv. XXXIV vii 5 at hercule universis dolor et indignatio est, cum sociorum Latini nominis uxoribus vident ea concessa ornamenta quae sibi adempta sint (CC); Val. Max. VI 3 par indignatio civitatis adversus Sp. Cassium erupit, cui plus suspicio concupitae dominationis nocuit (Bibliotheca Augustana); Tac. Hist. III 37 initium atrocis in Caecinam sententiae a L. Vitellio factum; dein ceteri composita indignatione, quod consul rem publicam, dux imperatorem, tantis opibus tot honoribus cumulatus amicum prodidisset, velut pro Vitellio conquerentes, suum dolorem proferebant (CC); Lact. Inst. VI 23 de istis loquor, quorum teterrima libido et execrabilis furor ne capiti quidem parcit. Quibus hoc verbis, aut qua indignatione tantum nefas prosequar? (CC). Compare inoltre nella poesia satirica e d’invettiva: vd. ad es. Hor. Epod. IV 10 ut ora vertat huc et huc euntium liberrima indignatio? (MqDq); Iuv. Sat. I 79 si natura negat, facit indignatio versum (MqDq). Nel Vecchio Testamento ricorre spesso in rif. all’ira divina, come in Nm. 18, 5 ne oriatur indignatio super filios Israel (Bibliotheca Augustana); 2 Re. 22, 17 et succendetur indignatio mea in loco hoc, et non extinguetur (Bibliotheca Augustana); Is. 34, 2 indignatio Domini super omnes gentes (Bibliotheca Augustana); Ez. 38, 18 ait Dominus Deus, ascendet indignatio mea in furore meo (Bibliotheca Augustana).

Latino medievale:

il signif. resta invariato rispetto al lat. class. (cfr. Blaise Mediev. s.v. indignatio; DMLBS s.v. indignatio 1). Si vedano ad es.: Freculfo di Lisieux, Hist. I vii 18 crevit enim per singulos dies odium et indignatio patris in filios (CC); (Ps.) Ugo Falcando, Liber Sic. I 53 huic ergo deliberationi iusta succedens indignatio (CC); Chron. Col. XII industria ac sapientia eiusdem electi indignatio haec sedata est (CC). Largamente att. nella letteratura patristica, associato ad ira, odio, furore come caratteristica morale negativa: Bruno di Colonia, Psalm. 152 indignatio enim est momentaneus furor (CC); Geroh di Reichersberg, Exp. Ps. 193 est autem ira vel furor indignatio gravis, per quam futurum iudicium accipitur (CC).

Lessicografi medievali:
-
Commentatori danteschi:
-
Autore: Sofia Santosuosso.
Data redazione: 02.01.2022.
Data ultima revisione: 18.05.2022.