absolutio, -onis (s.f.)

1. assoluzione (Conte), proscioglimento da un'accusa, da una pena.
Ep. XII 4 Ecce igitur quod per litteras vestras meique nepotis nec non aliorum quamplurium amicorum, significatum est michi per ordinamentum nuper factum Florentie super absolutione bannitorum quod si solvere vellem certam pecunie quantitatem vellemque pati notam oblationis, et absolvi possem et redire ad presens.
Ep. 1

absolutione, Ep. XII 4

-
Hapax nel lat. dantesco, deverbale da absolvo con l’aggiunta del suffissio femminile -tio, -onis, impiegato per la formazione di sost. deverbali denotanti un'azione. Lemma del lessico giuridico, impiegato da D. una sola volta in Ep. XII 4 con il signif. tecnico di ‘liberazione, proscioglimento da un'accusa, da una pena’. Già nel lat. class. il lemma ricorre come tecnicismo del lessico giuridico per indicare l’«actus liberandi» ed è spesso att. nei Digesta (cfr. ThLL s.v. absolutio II 2: «II: actus liberandi; 2: apud iudices»; vd. Corrispondenze). Nel Medioevo è frequentemente att. nella prosa storico-cronachistica e nelle fonti documentarie con il signif. specifico di «liberatio de culpa, criminibus, poenis»; il lemma ricorre anche negli autori cristiani per indicare la remissione e il perdono dei peccati (cfr. MLW s.v. absolutio II B; per gli altri signif. assunti dal sost. nella latinità cfr. ThLL MLW s.v. absolutio). 

D. fa rif. all’ordinamentum promulgato dal Comune di Firenze, verosimilmente quello del maggio del 1315, che prevedeva l’assoluzione degli sbanditi e il loro rientro in città dietro pagamento di una somma di denaro e dopo la cerimonia dell'oblatio. In Ep. XII 4 D. utilizza con valore tecnico-giuridico anche il v. absolvo (vd. anche absolvo, bannitus, ordinamentum, oblatio in VDL).

Il lemma assoluzione, ampiamente att. nel volgare italiano, registra la sua prima occorrenza a metà del XIII sec. con il signif. di 'perdono, remissione del peccato' (cfr. TLIO s.v. assoluzione), ma non è att. nel volg. dantesco.
-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
ampiamente att., importante per il signif. dantesco l’accezione di «actus liberandi», ThLL s.v. absolutio II; vd. ad es. Iulian. Dig. 13, 1, 14 Si servus furtivus sub condicione legatus fuerit, pendente ea heres condictionem habebit et, si lite contestata condicio exstiterit, absolutio sequi debebit, perinde ac si idem servus sub condicione liber esse iussus fuisset et lite contestata condicio exstitisset: nam nec petitoris iam interest hominem recipere et res sine dolo malo furis eius esse desiit. Quod si pendente condicione iudicaretur, iudex aestimare debebit, quanti emptorem invenerit (LLT); Modestin. Dig. 42, 1, 1 Res iudicata dicitur, quae finem controversiarum pronuntiatione iudicis accipit: quod vel condemnatione vel absolutione contingit (LLT); Ulp. Dig. 4, 2, 14, 5  Aliquando tamen et si metus adhibitus proponatur, arbitrium absolutionem adfert. Quid enim si metum quidem Titius adhibuit me non conscio, res autem ad me pervenit, et haec in rebus humanis non est sine dolo malo meo: nonne iudicis officio absolvar? Aut si servus in fuga est, aeque, si cavero iudicis officio me, si in meam potestatem pervenerit, restituturum, absolvi debebo. Unde quidam putant bona fide emptorem ab eo qui vim intulit comparantem non teneri nec eum qui dono accepit vel cui res legata est. Sed rectissime viviano videtur etiam hos teneri, ne metus, quem passus sum, mihi captiosus sit. Pedius quoque libro octavo scribit arbitrium iudicis in restituenda re tale esse, ut eum quidem qui vim admisit iubeat restituere, etiamsi ad alium res pervenit, eum autem ad quem pervenit, etiamsi alius metum fecit: nam in alterius praemium verti alienum metum non oportet (LLT).
Latino medievale:

ampiamente att.; per l’accezione dantesca è importante il signif. di «liberatio de culpa, criminibus, poenis», per cui cfr. MLW s.v. absolutio II B; vd. ad es. Formularium florentinum artis notariae, p. 5, De absolutione hominis et coloni et venditione resedii et terrarum. In Dei nomine amen. Dominus Guido comes Tuscie palatinus, se suosque heredes et bona ad infrascripta omnia et singula observanda in solidum obligando, per hoc absolutionis instrumentum, iure ac rite confectum, in presentiarum absolvit et liberavit, finivit, refutavit pactumque de non ulterius vel plus petendo fecit, modi[s] omnibus renumtiavit, et ab omni dominica potestate et sua iurisdictione, placito et districtu penitus dimisit P. et I. fratres et filios quondam I. de tali loco, homines et colonos ac fideles suos cum resedio infrascripto, in quo pro eo residebant [...] (ALIM); Enrico VII, Const., 4, Si quis autem contra hec nostra ordinamenta, statuta, dispositiones, cassationes, irritationes, annullationes, pronuntiationes, absolutionesmandata et prohibitiones ausu temerario ausus fuerit contraire, indignationem nostram se noverit incursurum et nostro banno perpetuali subiaceat (MGH). 

Lessicografi medievali:

Uguccione, S 187, 4 (s.v. solvo): Solvo componitur absolvo -is, a vinculo vel impedimento solvere et liberare, unde absolutus -a -um [...]. Et comparatur, unde absolute -ius -me adverbium; et hec absolutio, et componitur inabsolutus -a -um (DaMA).

Commentatori danteschi:
-
Autore: Elena Vagnoni.
Data redazione: 29.11.2022.