1. manifestamente, evidentemente (
Castiglioni-Mariotti).
De vulg. I xii 8 Sed quamvis terrigene Apuli loquantur obscene comuniter, prefulgentes eorum quidam polite locuti sunt, vocabula curialiora in suis cantionibus compilantes, ut manifeste apparet eorum dicta perspicientibus, ut puta Madonna, dir vi voglio, et Per fino amore vo sì letamente.
De vulg. II v 3 Quorum omnium endecasillabum videtur esse superbius, tam temporis occupatione quam capacitate sententie, constructionis et vocabulorum; quorum omnium specimen magis multiplicatur in illo, ut manifeste apparet: nam ubicunque ponderosa multiplicantur, et pondus.
Mon. II v 19 Nunc arguatur ad propositum sic: quicunque finem iuris intendit cum iure graditur; romanus populus subiciendo sibi orbem finem iuris intendit, ut manifeste per superiora in isto capitulo est probatum: ergo romanus populus subiciendo sibi orbem cum iure hoc fecit, et per consequens de iure sibi ascivit Imperii dignitatem.
De vulg. 2
Mon. 1
manifeste, De vulg. I xii 8; II v 3; Mon. II v 19
ut manifeste apparet: De vulg. I xii 8; II v 3
L'avv., derivato da
manifestus, è att. a partire dalla latinità class. ove presenta un'alternanza tra la forma
manifesto e la forma
manifeste (giudicata post-class. da
Lewis-Short s.v.
manifestus), senza che però vi siano differenze semantiche tra le due (vd.
ThLL s.v.
manifesto): la parola, pertanto, vale «aperte, evidenter, dilucide, clare». Lo stesso valore è conservato dal lat. mediev., dove l'avv. ricorre anche nella forma
manifestim (vd. DMLBS s.v.
manifeste).
L'avv. non è registrato dai principali lessicografi mediev., ma è registrato da
Firminus Verris (s.v.
manifestus): «
Manifeste - adverbium - (...) clare».
D. ricorre a
manifeste in tre luoghi della propria produzione lat. a indicare l'evidenza all'intelletto della conclusione del proprio ragionamento (in espressioni quali
ut manifeste apparet e
ut manifeste est probatum). Simile è l'impiego di
manifestamente (in
ED) nelle opere volgari (esclusivamente
Conv. e
Vita nova), dove possiede il signif. di 'chiaramente', 'evidentemente', 'facilmente' (ma anche in qualche caso 'visibilmente').
Oltre a
manifeste, D. ricorre anche ai termini collegati
manifestatio,
manifesto e
manifestus (con il suo contrario
inmanifestus).
-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
manifestamente, vd.
ED.
Latino classico e tardoantico:
l'avv. è att. con abbondanza con il signif. di «aperte, evidenter, clare» (vd.
ThLL s.v.
manifesto; vd.
Nota): es.
Sen.
Clem. II 7 Aliquem verbis tantum admonebit, poena non adficiet aetatem eius emendabilem intuens; aliquem invidia criminis
manifeste laborantem iubebit incolumem esse, quia deceptus est, quia per vinum lapsus (
CC);
Cels. I
pr. Rarius, sed aliquando morbus quoque ipse novus est: quem non incidere,
manifeste falsum est (
CC);
Rufin.
Adamant III 2
manifeste... bonum est homicidium.
Latino medievale:
l'avv. è ampiamente att. anche nel lat. mediev. con il medesimo signif., pertanto si riportano solo alcune occorrenze a titolo d'es. dell'espressione
ut manifeste apparet:
Tommaso d’Aquino,
In I Sent., d. 49, q. 1, a. 1, q. 4,
sed contra 3 Cum ergo vita haec absque malis esse non possit, quantumcumque aliquis sit sapiens et virtute perfectus (ut
manifeste apparet varios casus hominis intuendo); videtur quod in hac vita beatitudo esse non possit (
LLT);
Raimondo Lullo,
Ars demonstrativa, d. 2, p. 2 Diversitas et contrarietas est inter A Z, ut
manifeste apparet; neque concordantia esse potest inter A Z, quia sapientia scit, quod voluntas odit ita vehementer, sicut iustitia contrariatur (
LLT);
Sigieri di Brabante,
Quaest. caus., 2 Ratio, ut
manifeste apparet, deficit secundum ea quae prius dicta sunt (
LLT);
Tolomeo da Lucca (Bartolomeo Fiadoni),
Det. comp., 11 Nam tempore Constantini eligebantur imperatores antiquo more sive a populo sive a senatu sive ab exercitu, et aliquando de genere, aliquando non, ut
manifeste apparet de multis, et iste modus retentus est in Constantinopoli, que sedes erat et caput imperii sicut antiquitus Roma (
MGH);
Radolfo Brito,
Quaest. pr. anal., II, q. 5.1,
solutio Item, hoc idem apparet in syllogismo negativo, quia possibile est quod extrema sint disparata, et medium conveniat uni, et alteri nullo modo conveniat, ut
manifeste apparet in terminis praehabitis, quia lapis et animal sunt extrema disparata, et homo convenit animali et lapidi nullo modo convenit (
LLT).
Lessicografi medievali:
-
Commentatori danteschi:
-
Autore: Federica Favero.
Data redazione: 29.04.2023.