quercus, -us (s.f.)

1. quercia (Castiglioni-Mariotti)
Eg. II 4 tunc ego sub quercu meus et Melibeus eramus.
Eg. II 67 Talia sub quercu Melibeus et ipse canebam

Eg. 2

quercu, Eg. II 4; 67
-

La quercia è albero che dà ombra e riposo ai pastori in Eg. II, la quale rispettivamente si apre e si chiude con l’immagine di Titiro e Melibeo «sub quercu», in uno schema a Ringkomposition che ripropone l’espressione nella medesima sede metrica (cfr. anche acernus, fraxineus, platanus, salignus, tilia in VDL). Si tratta di una specie botanica att. nella tradizione bucolica class. e mediev., evocata più volte nelle Ecloge virgiliane (e richiamata per la sua ombra rinfrescante anche in Georg. III 332), talora legata agli effetti orfici della poesia (cfr. Verg. Ecl. VI 28; Georg. IV 510), oppure ricordata per il suo potere di evocare oracoli, come in Georg. II 16 «atque habitae Grais oracula quercus» (MqDq). Proprio questa sua prerogativa di fornire responsi è addotta da tutti i lessicografi mediev. nella definizione del termine (Isidoro, Papias, Uguccione, Balbi, ma cfr. già Serv. ad Georg. I 8 «ibi quercus Iovi Dodonaeo sacrata, quae hominibus responsa reddebat», LLT-B; II 16 «nam in Dodonaeo nemore arbores, dantes responsa, fuisse dicuntur», LLT-B). D. richiama la quercia anche in Par. XXII 87 per bocca di San Benedetto, a intendere che sulla terra un’opera ben iniziata non dura nemmeno il tempo che trascorre «dal nascer de la quercia al far la ghianda» (vd. quercia in ED).

La presenza della quercia è ripresa da Giovanni del Virgilio, Eg. III 74 «glandifereque etiam quercusque arbusta dedere» (che le aveva già definite «glandifere» in Diaff. V 63, sul modello di Ov. Met. XII 328) e ha ampio seguito nella tradizione bucolica successiva, con att. in Petrarca, Buc. II 75; VI 136; X 20; 216; nella corrispondenza bucolica tra Boccaccio e Checco di Meletto Rossi (Boccaccio, Eg. III 5 «paste sub quercubus altis / ac patulis passim recubabant [...] capelle», DaMA; Checco di Meletto Rossi, Eg. IV 29 «Mira feram: rigidas flexare cacumina quercus / sponte sua», DaMA) e numerose in Boccaccio, Bucc. I 44; II 74; 123; III 13; 38; IV 49; 84; V 31; 71; 78; VII 111; VIII 89; 132; X 168; XI 192; XII 7-8; 64; XIII 53; 81; XIV 19; 104; 121; XV 19; 91; XVI 135 (cfr. DaMA; Poeti d’Italia).
-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
quercia, vd. ED.
Latino classico e tardoantico:
numerose (cfr. Forcellini s.v. quercus); in ambito bucolico: Verg. Ecl. I 17 de caelo tactas memini praedicere quercus (MqDq); IV 30 et durae quercus sudabunt roscida mella (MqDq); VI 28 Tum uero in numerum Faunosque ferasque videres / ludere, tum rigidas motare cacumina quercus (MqDq); VII 13 hic viridis tenera praetexit harundine ripas / Mincius, eque sacra resonant examina quercu (MqDq); VIII 53 Nunc et ovis ultro fugiat lupus, aurea durae / mala ferant quercus (MqDq); Calp. Sic. IV 67 praesonuisse chelyn, blandae cui saepe canenti / allusere ferae, cui substitit advena quercus (MqDq).
Latino medievale:
numerose (cfr. DMLBS s.v. quercus); tra cui, in ambito poetico: Alcuino, Carm. XCIII 9 Annosa in silvis quercus vix flectitur unquam (MGH); Valafrido Strabone, Carm. V 23, 126 aeriae summo quercus de vertice laetis / conmodulantur aves rostris et suave susurrant (MGH); Marco Valerio, Buc. III 69 Et calor omnis abest, cum maxima quercus opacat / iunctaque cum platano sociatas implicat umbras (DaMA); Giovanni del Virgilio, Diaff. V 63 Vos quoque glandifere fueratis quercus et ylex (DaMA).
Lessicografi medievali:

Isid. Orig. XVII 7, 38: quercus, sive quernus, quod ea soliti erant dii gentium quaerentibus responsa praecanere, arbor multum annosa; sicut legitur de quercu Mambre, sub qua habitavit Abraham, quae fertur usque ad Constantis regis imperium per multa saecula perdurasse. Huius fructus galla appellatur (Mirabile).
Papias (s.v. quercus): quercus, sive quernus, dicta quod ea soliti erant dii gentium quaerentibus responsa dare, arbor multum annosa. Huius fructus galla dicitur (Mirabile).
Uguccione, Q 7, 9 (s.v. quero): Item a quero hec quercus -cus -cui, quia olim in eis querebantur responsa vel glandes ad pastum hominum (DaMA).
Balbi (s.v. quercus) = Uguccione (Mirabile).

Commentatori danteschi:
Benvenuto da Imola ad Inf. XXVII 43-45 et si casus adversus accideret, mandavit, quod omnes glomerarentur in quodam campo sub umbra unius magnae quercus (DDP).
Benvenuto da Imola ad Purg. I 91-99 ita autor qui primus erat natus inter montes et saxa velut quercus alta, dura et nodosa, nunc induit humilitatem, et dedit terga contra impetum adversorum, et venit ad habitandum locum planum, scilicet Ravennam (DDP).
Benvenuto da Imola ad Purg. XXXI 70-75 Robusto cerro, idest, fortis quercus [...]. Al suo comando, [...] Et hic nota quod comparatio est propria: quercus enim arbor fortis bene convenit huic viro forti, et sermo Beatricis bene convenit vento boreali et australi, quia nunc serenat, nunc turbat aerem (DDP).
Autore: Veronica Dadà.
Data redazione: 20.01.2022.
Data ultima revisione: 21.01.2022.