fraxineus, -a, -um (agg.)

1. di frassino (Castiglioni-Mariotti). 
Eg. IV 9 fraxineam silvam tiliis platanisque frequentem.

Eg. 1

fraxineam, Eg. IV 9
-
Hapax nel lat. dantesco, utilizzato in Eg. IV 9 per definire la silva entro cui si rifugiano i pastori Titiro e Alfesibeo (cfr. platanus, tilia in VDL; e  anche acernus, quercus, salignus in VDL), con richiamo a Verg. Ecl. VII 65; 68 «Fraxinus in silvis pulcherrima, pinus in hortis [...] / fraxinus in silvis cedat tibi, pinus in hortis» (MdDq). L’agg., più frequentemente att. in ambito poetico, non è distintivo del lessico bucolico class. e mediev., ma ha più spesso connotazione epica (soprattutto in rif. ai sost. hasta, trabs e sim.). L’unica occorrenza nella poesia pastorale precedente a D. si registra in Calp. Sic. I 39 «fraxinea ... praesepia» (e cfr. anche Metello di Tegernsee, Quirin. VII 84 «Tollitur infractis fortissima fraxinus hastis», DaMA). Scarsa la fortuna dell’agg., e in generale la presenza del frassino, nella tradizione bucolica successiva, con att. in Boiardo, Past. V 28 «fraxineumque nemus viridantisque ilicis arbor» (Poeti d’Italia); Mantovano, Parth. I 3, 40 «fraxinea stravit saxosa cubilia fronde» (Poeti d’Italia).
-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
di media frequenza (cfr. ThLL s.v. fraxineus); tra cui, in ambito poetico: Verg. Georg. II 359 fraxineasque aptare sudes furcasque valentis (MqDq); Aen. VI 181 sonat icta securibus ilex / fraxineaeque trabes cuneis (MqDq); Ov. Met. V 9 fraxineam quatiens aeratae cuspidis hastam (MqDq); Calp. Sic. I 39 pastor / claudere fraxinea nolit praesepia crate (MqDq); Stat. Theb. V 566 et trabe fraxinea Capaneus subit obvius (MqDq).
Latino medievale:
rare (cfr. MLW s.v. fraxineus), ad es. Waltharius, 1295 modica vi fraxineum hastile superbus / iecit Guntharius (MGH); Rodolfo di Caen, Tancredus, 99 Adeo cuspis fraxinea, largae prodiga opis, usum simul utrumque (LLT-B); Adalberto di Samaria, Praecepta dict., p. 71 accipitrem, hastas fraxineas sequentemque leporem (ALIM); Alberto di Stade, Troilus, I 492 corni sternuntur fraxineaeque trabes (LLT-B).
Lessicografi medievali:
Papias (s.v. fraxineus): fraxineus, -nea, -neum de fraxino. Cfr. anche fraxinus: arbor dicta quod in aspera loca et fragosa nascitur (Mirabile).
Uguccione, F 87, 15 (s.v. frango): et hec fraxinus -ni, quedam arbor, quia magis in asperis locis et montanis solet nasci sicut et fragus, et hinc per derivationem fraxinus, sicut a monte montanus; vel fraxinus a frango, quia facile frangatur. Unde et fraxineus -a -um (DaMA).
Balbi (s.v. fraxinus) = Uguccione (Mirabile).
Commentatori danteschi:
-
Autore: Veronica Dadà.
Data redazione: 25.01.2022.