1. platano (
Castiglioni-Mariotti).
Eg. IV 9 fraxineam silvam tiliis platanisque frequentem.
platanisque, Eg. IV 9
-
Hapax nel lat. dantesco, impiegato in
Eg. IV 9 per caratterizzare la composizione botanica della
silva in cui si rifugiano i pastori Titiro e Alfesibeo (vd.
fraxineus,
tilia in
VDL; e cfr. anche
acernus,
quercus,
salignus in
VDL). La presenza del platano non è att. nelle Bucoliche di Virgilio, che inserisce questa specie botanica solo nelle
Georgiche (II 70; IV 146). Registra comunque diverse occorrenze nella poesia pastorale antecedente a D., in Calpurnio Siculo, Nemesiano e Marco Valerio. Ha invece scarso seguito nella tradizione bucolica successiva, con att. in
Boiardo,
Egl. III 34 «mea Lychni, maneto / qua
platani strepit umbra, sonat leve murmur
aquai» (
Poeti d’Italia);
Poliziano,
Sylvae I,
Praef. 7 «quaque ingens
platanus genialibus excubat umbris» (
Poeti d’Italia).
-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
numerose (cfr.
ThLL s.v.
platanus), tra cui, in ambito poetico:
Verg.
Georg. II 70 et steriles
platani malos gessere valentis (
MqDq); IV 146 Iamque ministrantem
platanum potantibus umbras (
MqDq);
Hor.
Carm. II 15, 4
platanusque caelebs / evincet ulmos (
MqDq);
Ov.
Met. X 95 et
platanus genialis acerque coloribus inpar (
MqDq);
Calp. Sic. IV 2 quidve sub hac
platano, quam garrulus astrepit umor, / insueta statione sedes? (
MqDq);
Nemes. I 72 Silvestris te nunc platanus, Meliboee, susurrate (
MqDq); II 18 atque haec sub
platano maesti solatia casus / alternant (
MqDq).
Latino medievale:
numerose, tra cui:
Candido di Fulda,
Vita Aeigili, II 24 Nunc salices, nunc namque pyrum
platanumque nitentem / floribus ore legit (
MGH);
Amarcio,
Serm., III
v 617 stare eciam mirtos,
platanos, cedros, terebintos (
MGH);
Marco Valerio,
Buc., II 33 tunc simul et
platanus moris uvisque rubebit / culmus (
DaMA); III 70 iunctaque cum
platano sociatas implicat umbras (
DaMA);
Innocenzo III, papa,
De miseria, p. 64
platani non fuerunt equales frondibus illius (
ALIM).
Lessicografi medievali:
Isid. Orig. XVII vii 37 Platanus a latitudine foliarum dicta, vel quod ipsa arbor patula sit et ampla; nam πλατύς Graeci latum vocant. Expressit huius arboris Scriptura et nomen et formam dicens: “Quasi platanus dilatatus sum in plateis”. Est autem tenerissimis foliis ac mollibus et vitium similis (Mirabile).
Papias (s.v. platanus): platanus a latitudine foliorum dicta vel quia ipsa arbor patula sit et ampla. Nam platos Graeci latum vocant, cuius formam et nomen expressit Scriptura dicens Ecclesiastico xxiiii: “Quasi platanus exaltata sum iuxta aquam in plateis”. Haec platanus, huius platani (Mirabile).
Uguccione, P 131, 2 (s.v. platos): Platos grece, latine dicitur latum vel latitudo, unde hec platanus, quedam arbor a latitudine foliorum sic dicta (DaMA).
Balbi (s.v. platanus): platanus a platos dicitur, platanus ni quedam arbor a latitudine foliorum sic dicta vel quia ipsa arbor patula sit et ampla. Nam platos grece latum vocant; expressit autem Scriptura huius arboris nomen et formam, dicens in Ecclesiastico “Quasi platanus exaltata sum in plateis”. Et corripit penultima, unde Ovidius: “Et platanus hyenialis atque coloribus impar” (Mirabile).
Commentatori danteschi:
-
Autore: Veronica Dadà.
Data redazione: 25.01.2022.