1. comandare (
Castiglioni-Mariotti).
De vulg. I vii 6 Siquidem pene totum humanum genus ad opus iniquitatis coierat: pars imperabant, pars architectabantur, pars muros moliebantur, pars amussibus regulabant, pars trullis linebant, pars scindere rupes, pars mari, pars terra vehere intendebant, partesque diverse diversis aliis operibus indulgebant (...).
Ep. VII 7 Verum quia sol noster, sive desiderii fervor hoc submoneat sive facies veritatis, aut morari iam creditur aut retrocedere supputatur, quasi Iosue denuo vel Amos filius imperaret, incertitudine dubitare compellimur et in vocem Precursoris irrumpere sic: «Tu es qui venturus es, an alium expectamus?».
2. esercitare il potere imperiale (
Castiglioni-Mariotti).
Mon. I xii 9 Genus humanum solum imperante Monarcha sui et non alterius gratia est (...).
Mon. II vi 4 Romanus populus ad imperandum ordinatus fuit a natura (...).
Mon. II vi 11 Propterea satis persuasum est quod romanus populus a natura ordinatus fuit ad imperandum: ergo romanus populus subiciendo sibi orbem de iure ad Imperium venit.
Mon. III xi 1 Adhuc dicunt quod Adrianus papa Carolum Magnum sibi et Ecclesie advocavit ob iniuriam Longobardorum, tempore Desiderii regis eorum; et quod Carolus ab eo recepit Imperii dignitatem non obstante quod Michael imperabat apud Constantinopolim.
De vulg. 1
Ep. 1
Mon. 4
imperabant, De vulg. I vii 6
imperabat, Mon. III xi 1
imperandum, Mon. II vi 4; II vi 11
imperante, Mon. I xii 9
imperaret, Ep. VII 7
-
Il v.
imperare - derivato dall'aggiunta del suffissio
in a
parare - è att. nel lat class. e tardoant. ora con il valore di «postulare, imponere, praecipere, mandare, iubere» (vd.
ThLL s.v.
impero I e II) ora con il valore - spesso nella sfera semantica della politica - di «dominari, praeesse, regnare» (vd.
ThLL s.v.
impero III).
Il lat. mediev. conserva i signif. individuati, per cui
imperare vale sia 'ordinare' sia 'governare' secondo qualsiasi ordinamento politico (specialmente in rif. all'impero; vd. es. DMLBS s.v.
imperare).
D. ricorre, nella propria produzione lat., al v. sia nel signif. più generico di 'comandare' sia nel signif. politico individuato. All'interno della
Mon. il v. è impiegato a indicare l'atto di esercitare la potestà assoluta imperiale: ciò si verifica in maniera esplicita in
Mon. I
xii 9 e III
xi 1, in maniera più sfumata (senza, cioè, diretto riferimento all'istituzione imperiale) in
Mon. II
vi 4 e II
vi 11. Il v.
imperare (in
ED), nelle opere volgari, è utilizzato - come nel lat. - con il signif. di 'governare come imperatore' e di 'dominare'. Oltre a
imperare nelle opere lat. dantesche sono att. anche i termini collegati
imperator,
imperatorius,
imperialis,
imperiatus,
imperium.
-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
imperare, vd.
ED (V.
Valente).
Latino classico e tardoantico:
il v. è ampiamente att. nel lat. class. e tardoant. con differenti sfumature di signif. (vd.
Nota). Corrispondente all'uso dantesco è l'impiego del v. nel senso di «dominari, praeesse, regnare» (vd.
ThLL s.v.
impero III): es.
Cic.
Off. II 12 Ergo hoc quidem perspicuum est, eos ad
imperandum deligi solitos, quorum de iustitia magna esset opinio multitudinis (
CC);
Svet.
Cal. 59 [Caligula] Vixit annis viginti nouem,
imperavit triennio et decem mensibus diebusque octo (
CC);
Itala Iud. 5, 1
imperant principes in Istrahel in praesumptione populi.
Latino medievale:
il v. è att. con abbondanza anche nel lat. mediev. con diverse sfumature di senso (vd.
Nota). Si segnalano alcune occorrenze a titolo d'es. del v. con il signif. di 'comandare, dominare':
Alessandro di Hales,
Summa, II,
pars. 1, i. 2, t. 3, s. 2, q. 3, t. 1, c. 1, a. 1, n. 199 Dicitur iterum praelatio praeeminentia ad
imperandum iure, et secundum hunc modum non credo quod praelatio esset a principio in angelis, sed omnes suberant Deo tantum quantum ad imperium (
LLT);
Alberto Miglioli,
Chron., 100 Anno Domini MLXXXVIII.
imperante Henrico, his temporibus Robertus Guiscardus invasit Apuliam et etiam Romam impugnare presumpsit (
MGH); T
ommaso d’Aquino,
Summa Theol., IIa IIae, q. 174, a. 6, resp. ad arg. 2 Quando autem Scriptura manifestius prophetica condebatur, quae gentibus quandoque prodesset, tunc condebatur haec civitas, scilicet Romana, quae gentibus
imperaret (
LLT);
Pietro d’Alvernia,
Comm. in Polit., IV
ix 623 Istae autem duae species habebant in se quaedam opposita et differentia; quia videlicet, cum regerent huiusmodi reges secundum leges et volentibus
imperarent, erant eorum monarchiae regales: cum vero praetermissis legibus secundum quas regere debebant plena potestate secundum arbitrium suum dominarentur, tyrannice regnabant et monarchiae illae tyrannides erant (
LLT);
Giovanni Colonna,
Mare hist. Sed postquam Ludovici inhertia Francorum reges Romanam ecclesiam non iuvabant, ex sententia Romanorum pontificum incepit imperium dividi; nam quidam, ut infra patebit, in Italia, quidam vero per Alamanniam
imperabant usque ad Otthonem primum, qui in Italia et in Germania primus ex Theotonicis
imperavit (
MGH).
Lessicografi medievali:
-
Commentatori danteschi:
-
Autore: Federica Favero.
Data redazione: 04.07.2022.